Mavzu: To`yingan va to`yinmagan uglevodorodlar. Reja. Тo`yingan metan qatori uglyevodorodlari (alkanlar). Yopiq halqali to`yingan uglevodorodlar

Mavzu: To`yingan va to`yinmagan uglevodorodlar.
Reja.
1. Тo`yingan metan qatori uglyevodorodlari (alkanlar).
2. Yopiq halqali to`yingan uglevodorodlar.
3. To`yinmagan etilen qatori uglevodorodlari (alkenlar).
4. To`yinmagan atsetilen qatori uglevodorodlari (alkinlar).
5. To`yinmagan diyen qatori uglevodorodlari (alkadienlar).

.
1. Тo`yingan metan qatori uglyevodorodlari (alkanlar).
Uglevodorodlar–ikkiтa elementdan–uglyerod bilan vodoroddan tarkib topgan eng oddiy organik birikmalardir. Tarkibi umumiy C<sub>n</sub>H<sub>2n+2</sub> formula bilan ifodalanadigan (bunda n-uglyerod atomlarining soni) birikmalar to`yingan uglevodorodlar yoki alkanlar (xalqaro nomi) deyiladi. Alkanlar parafinlar ham deyiladi.
CH₄ – metan C₆H₁₄ – geksan
C₂H₆ – etan C₇H₁₆ – geptan
C₃H₈ – propan C₈H₁₈ – oktan
C₄H₁₀ – butan C₉H₂₀ – nonan
C₅H₁₂ – pentan C₁₀H₂₂ – dekan
Gomologik qatorda uglevodorodlar fizikaviy xossalarining asta-sekin o`zgarishi kuzatiladi: qaynash va suyuqlanish haroratlari ko`tariladi, zichliklari ortadi. Odatdagi sharoitda (Т_QAYNASH=22 ⁰C) qatorning dastlabki to`rtta a`zosi–gazlar, C₅H₁₂ dan C₁₆H₃₄ gacha–suyuqliklar, C₁₇H₃₆ dan boshlab–qattiq moddalar.
Alkanlarning hammasi vodorodga batamom (maksimal) to`yingan. Ularning uglerod atomlari sp<sup>3</sup>–gibridlanish holatida, demak oddiy (birlamchi) bog`lanishli bo`ladi.
Alkanlarning nomenklaturasi. Alkanning uglerod zanjiri tarmoqlanmaganligini ta`kidlash uchun ko`pincha normal (n-) so`zi qo`shilladi, masalan: CH<sub>3</sub>-CH<sub>2</sub>-CH<sub>2</sub>-CH<sub>3</sub> n–butan
Alkan molekulasidan vodorod atomi ajralganda uglevodorod radikali (qisqacha R) deyiladigan bir valentli zarrachalar hosil bo`ladi. Bir valentli radikallarning nomi uglyevodorod nomidagi –an qo`shimchani –il qo`shimchaga almashtirib hosil qilinadi. Masalan:
CH₄ – metan CH₃ – metil C₆H₁₄ – geksan C₆H₁₃ – geksil
C₂H₆ – etan C₂H₅ – etil C₇H₁₆ – geptan C₇H₁₅ – geptil
C₃H₈ – propan C₃H₇ – propil C₈H₁₈ – oktan C₈H₁₇ – oktil
C₄H₁₀ – butan C₄H₉ – butil C₉H₂₀ – nonan C₉H₁₉ – nonil
C₅H₁₂ – pentan C₅H₁₁ – pentil C₁₀H₂₂ – dekan C₁₀H₂₁ – detsil
(amil)
Uglevodorod molekulasidan ikki atom vodorod olinganda ikki valentli radikallar hosil bo`ladi. Agar vodorod atomlari bitta uglrod atomidan tortib olingan bo`lsa –an qo`shimcha –iliden yoki agar vodorod atomlari ikkita qo`shni uglerod atomidan tortib olingan bo`lsa –an qo`shimcha –ilen qo`shimchaga almashtiriladi. Radikal CH<sub>2</sub>= metilen deyiladi.
Izomerlarni nomlash uchun ikki xil nomenklaturadan ko`p foydalaniladi: eski–ratsional va yangi– o`rinbosar (sistematik yoki xalqaro) nomenklatura.
Ratsional nomenklaturaga ko`ra uglevodorodlar metanning bitta yoki bir nechta vodorod atomlari o`rnini radikallar olgan hosilalari sifatida qaraladi. Agar formulada bir xil radikallar bir necha marta takrorlanadigan bo`lsa, u holda ular grek sonlari bilan ko`rsatiladi: di–ikki, tri–uch, tetra–to`rt, penta–besh, geksa–olti, masalan:
CH₄ CH₃CH₂CH₃
metan dimetilmetan (propan)
O`rinbosar nomenklaturaga ko`ra uglevodorod nomiga bitta uglerod zanjiri asos bo`ladi, molekulaning qolgan barcha qismlari o`rinbosarlar sifatida qaraladi.
CH₃CH₂CH₂CH₂CH₂CH₃ CH₃CHCH₂CH₂CH₃
n – geksan CH₃ 2 – metilpentan
Olinishi. Laboratoriya sharoitida:
CH₃COONa + NaOH  Na₂CO₃ + CH₄
Al₄C₃ + 12H₂O  4Al(OH)₃ + 3CH₄
Sanoatda: C + 2H₂  CH₄ CO + 3H₂  CH₄ + H₂O
2C₂H₅Br + 2Na  C₂H₅C₂H₅ + 2NaBr
nCO + (2n+1)H₂  C_nH_2n+n + nH₂O
Alkanlarning fizik–kimyoviy xossalari: alkanlarning xossalari metan misolida ko`rib chiqiladi. Metan–rangsiz va hidsiz gaz, havodan yengil, suvda kam eriydi. Mr (CH₄)=12 + 14 = 16 g/mol.
1) CH₄ + 2O₂  CO₂ + 2H₂O