Мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий университети “геология ва геоинформатсион тизимлар” кафедраси “ТЎртламчи давр геологияси” фанидан

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
МИРЗО УЛУҒБЕК НОМИДАГИ ЎЗБЕКИСТОН МИЛЛИЙ УНИВЕРСИТЕТИ
“ГЕОЛОГИЯ ВА ГЕОИНФОРМАТСИОН ТИЗИМЛАР” КАФЕДРАСИ
“ТЎРТЛАМЧИ ДАВР ГЕОЛОГИЯСИ” ФАНИДАН
“ТЎРТЛАМЧИ ДАВРДА ЎСИМЛИК ҚОПЛАМИНИНГ ЭВОЛЮТСИЯСИ. ПАЛЕОФЛОРИСТИК СХЕМА” МАВЗУСИ БЎЙИЧА

К У Р С И Ш И


БАЖАРДИ: ­­­­­________________________
___________________________________

ҚАБУЛ ҚИЛДИ:____________________
____________________________________


ТОШКЕНТ-2020

МУНДАРИЖА

1. 
   Кириш.
   
2. 
   Асосий қисм.
   

Режа:
1. Курс ишининг мақсади.
2. Тўртламчи даврда ўсимлик қопламининг эволютсияси ҳақида тушунча.
3. Палеофлористик схема ҳақида маълумот тўплаш.
III. Хулоса.
IV. Фойдаланилган адабиётлар.

Тўртламчи даврда ўсимлик қопламининг эволютсияси. Палеофлористик схема.
КИРИШ
ТЎРТЛАМЧИ ДАВР - кайнозой эрасининг сўнгги (тугалланмаган) даври. 1,6 млн. йилдан бери давом этмоқда. Иқлими кўп марта кескин ўзгарганлиги билан ажралиб туради. Совуқ иқлимли даврда қитъа музликлари ҳосил бўлган, музлик областларидан ташқари жойларда сернам иқлим бўлган. Температуранинг энг исиган пайтларида жуда катта денгиз суви босиши содир бўлган. Тўртламчи давр ётқизиқлари –нураш, эрозия ва абразия маҳсулотларининг қуруқлик юзасида ёки сув ҳавзалари тубида чўкиб, йиғилишидан ҳосил бўлган. Пайдо бўлишига кўра эол, элювиал, делювиал, пролювиал, аллювиал, морена ва шу каби генетик типларга бўлинади. Асосан ҳарсангтош, шағал, шчебен, гравий, дресва, қум, лёсс ва лёссимон жинслардан ташкил топган. Ер Релъефининг турли шаклларини ҳосил қилади. Музлик зоналаридан ташқарида сувли-аккумулятивли релъефлар хукмронлик қилган. Бу – террасали аллювиал ва дельтага хос текисликлар, пролювиал чиқариш конуслари ва бошқалар. Перигляциял ва ксеротермик шароит учун эол рельефларни хар хил шакллари тавсифли: қумтепалар (дюналар), барханлар, дўнгликлар ва қум уюмлари ва бошқалар. Неотектоник харакатлар асосан, релъефнинг кейинги қайта қуришларни – яъни, тоғларнинг кўтарилиши, океан ва денгиз тубларининг сатхини пасайишини келтириб чиқарадилар. Чўкиб-ботиш жараёнига материкларнинг чекка қисмлари ҳамда океанларнинг чуқур эгикликларини жалб қилинади; чеккага хос денгизлар ҳосил бўлади, алохида бўғозлар, ички чуқур кўллар чуқурлашади ва кенгаядилар. Фауналар ва флораларни нисбатан кучсиз ўзгарувчанликлари. Фауналар ва флораларни нисбатан Кучсиз ўзгарувчанликларининг сабаблари (тўртламчи даврнинг алохида қирқимлари орасидаги унинг кичкина тафовутлари) авваламбор, тўртламчи даврнинг нисбатан кичик муддатларда давомий этишидадир. Шу вақтнинг

ўзида, то тўртламчигача бўлган органик дунё (палеоген ва неоген) билан таққослаганда тўртламчи даврда фауна ва флораларни ахамиятга молик даржада ўзгаришлари аниқланган. Тўртламчи даврнинг бошларига келиб неоген флора ва фауналарнинг кўпгина турлари йўқолиб кетади, янги турлари пайдо бўлади. Флораларнинг турга хос таркиблари ўзгаради. Ҳайвонларнинг янги қавмлари ва турлари вужудга келади, улар совуқ ва мўътадил иқлимларга мослашадилар. Системалар чегарасида кучли, унинг ички қисмларида эса камроқ ўзгаришлар бўлади.Тўртламчи ётқизиқларда флора ва фауналарнинг сезиларли фарқланишлари фақат музлик ва музликлараро қирқимларни таққос-лашда аниқланади. Шунинг учун музлик ва музликлараро ҳосилалар тўртламчи ётқизиқлар асосан, ўз ичига олган фауна қолдиқлар бўйича яхши ажратилади (стратифицирлашади). Турли ёшлардаги битта музликларни бошқа музликлардан ёки музликлараро даврни бошқа музликлараро давридан ажратиб қўйиш қийинчилик туғдиради. Тўртламчи даврнинг фавқулотда ўзига хос хусусияти бу, инсониятнинг ва унинг моддий маданиятининг шаклланишидир. Тўртламчи даврини, қисман унинг геохранологияси ва стратиграфиясини ўрганишда асосан, инсонни ривож топишининг асосий этапларини, маданияти босқичларини ва палеолитик яшаш жойларини тадқиқ этиш катта аҳамиятга эга.

АСОСИЙ ҚИСМ.
РЕЖА:

1. 
   Курс ишининг мақсади.
   
2. 
   Тўртламчи даврда ўсимлик қопламининг эволютсияси ҳақида тушунча.
   
3. 
   Палеофлористик схема ҳақида маълумот тўплаш.
   

Курс ишининг мақсади талабаларни тўртламчи даврда ўсимлик қопламининг эволютсияси ва палеофлористик схема билан таништиришдан иборат.

Тўртламчи даврда ўсимликлар орасида асосий ўринни ангиоспермлар эгаллаган, уларнинг турлари палеоген ва неоген даврларида сезиларли даражада ўсган. Ангиоспермларнинг тарқалиши сутемизувчилар эволютсиясида катта аҳамиятга эга эди. Приматлар умуман кўринмаслиги мумкин, чунки улар учун асосий озиқ-овқат айнан гуллайдиган ўсимликлар: мевалар, резаворлар бўлган. Игналилар ривожланди, аммо уларнинг сони сезиларли даражада камайди. Иссиқ иқлим шимолий ҳудудларда ўсимликларнинг тарқалишига ёрдам берди. Арктик доирадан ташқарида ҳам Магнолия ва Бих оилалари ўсимликлари бор эди. Камфора, анжир, чинор ва бошқа ўсимликлар Европа ва Осиёда ўсган. Даврнинг ўрталарида иқлим ўзгаради, совуқ шамол келади, ўсимликларни жанубга кўчиради. Иссиқ ва нам муҳитга эга Европанинг маркази баргли ўрмонлар учун ажойиб жойга айланди. Буковий оиласидаги ўсимликларнинг вакиллари (каштан, эман) ва қайин (шох, алдер, финдиқ) ҳисобланади. Қарағай ва игнабаргли ўрмонлар шимолга яқинроқ ўсган. Барқарор иқлим зоналари вужудга келганидан сўнг, паст ҳароратлар ва вақти-вақти билан ўзгариб турадиган ўсимликлар дунёси сезиларли ўзгаришларга дуч келди. Эверген тропик ўсимликлар тушган барглари билан турларга алмаштирилди. Дон маҳсулотлари оиласи якка гуруҳлар орасида алоҳида гуруҳ сифатида ажралиб турарди. Катта ҳудудларни дашт ва ўрмон-дашт зоналари эгаллаб олди, ўрмонларнинг сони кескин қисқариб, асосан ўтли ўсимликлар ўсди. Тўртламчи давр 500-600 минг йил олдин бошланган деб ишонилади. Тўртламчи давр ҳайвонлар дунёси замонавийдан анча фарқ қилар эди. Қадимги ва жанубий филлар, Мерка ринлари, ёввойи туя ва катта отлар, турли хил антилопалар ва кийиклар бизнинг заминимиз сингари бурроларда яшаган. 1829 йилда белгиялик геолог Ж. Деноуиллет тўртбурчаклар тизими номи остида энг ёш конларни аниқлади, деярли ҳамма жойда қадимги тошлар бир-бирининг устига тушди. А.П.Павлов ушбу тизимни антропоген деб аташни таклиф қилди, чунки унда тошқотган одамнинг кўплаб қисмлари тўпланган. Тўртинчи даврнинг давомийлиги ва ушбу тизимнинг стриграфик

бўлиниши мунозарали бўлиб қолмоқда. Сутэмизувчи ҳайвонларнинг эволютсиясига кўра, тўртламчи давр параметрлари 1,5-2 миллион йил деб тахмин қилинади, аммо палеоклиматик маълумотлар уларни 600-750 минг йил оралиғи билан чеклашга мажбур қилади. Тўртламчи тизим икки қисмга бўлинади: пастки - плейстотсен ва юқори - Ҳолотсен. Тўртламчи органик дунёнинг ўзига хос хусусияти фикрлайдиган мавжудот - одамнинг пайдо бўлишидир. Тўртламчи чўкинди қатламларининг стратиграфиясида қуруқликдаги ҳайвонларнинг суяклари, ўсимлик қолдиқлари ва музликлар ётқизиқлари асосий рол ўйнайди.Тўртламчи даврда гил, қум, шағал, тош, брексия, тузли ва гипсли жинслар, балчиқ, молосс, лоесс типидаги балиқлар ва бўшлиқлардан иборат замонавий замин қоплами ва нураш қобиғи ҳосил бўлган. Иккинчисининг пайдо бўлиши тарихи тўлиқ аниқ эмас, аммо геологлар унинг музлик-аеолия аждодини тан олишади. Тўртлик даври кескин иқлим зоналлиги билан ажралиб туради. Ер тарихида континентал конлар замонавий тропиклар ҳудудида протерозой, девон ва кеч палеозойда бир неча бор содир бўлганлиги аниқланди. Континентал музликнинг пайдо бўлишининг асосий сабаби қутбларнинг кўчиши эканлиги аниқланди. Аммо мезозой ушбу қоидадан ташқарига чиқади, бу ерда музликлар кўриниши топилмади. Иқлим ернинг Қуёшга нисбатан позитсияси, ер ўқининг мойиллик бурчаги, айланиш тезлиги ва сайёрамизнинг орбитаси шакли ва бошқа сабабларга боғлиқ. Ўсимликлардан юртимиз ғарбида ўсган бук, папоротникларнинг қолдиқлари топилган. Ҳозирги пайтда бу ўсимликлар анча жанубда ўсади. Бундай ўзгаришларни тўртламчи даврнинг биринчи ярмида муз босишидан, иқлимнинг ўзгарганлигидан кўрамиз. Жумладан, Канадани, Европани шимолий раёнларини муз босади. Иқлимга мослашган шимол буғуси, пакана қайин ва бошқалар пайдо бўлади. Тўртламчи давр ётқизиқларидан Ўзбекистон тоғлари ва тоғ оралиқларидан сутемизувчи ҳайвонлар суяклари ва ўсимлик қолдиқлари кўплаб топилган. Жумладан, Чирчиқ дарёси ирмоқларидан Писком, Угом, Оқсоқота дарёларидаги терраса ётқизиқларидан от, буғу, мамонтнинг суяклари топилган.