O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta talim vazirligi mirzo ulig’bek nomidagi o’zbekiston milliy

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA TALIM VAZIRLIGI

MIRZO ULIG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY
UNIVERSITETI BILOGIYA FAKULTETI BILOGIYA YO’NALISHI
1-KURS 108- GURUH O’QUVCHISI JALOLOVA
GULHAYONING ZOOLOGIYA FANIDAN
UMURTQASIZ HAYVONLAR AZOLAR TIZIMI EVOLUTSIYASI
MAVZUSIDA KURS ISHI

2020

REJA
1.UMURTQASIZLAR KELIB CHIQISHI ULARDAGI UMUMIYLIKLAR
2. UMURTQASIZLAR ULARNING TIPLARI HAQIDA
3. UMURTQASIZ HAYVONLAR TIPLARI ORASIDAGI O’XSHASHLIKLAR VA TAFOVUTLAR AZOLARIDAGI YUKSALISHLAR
4.UMURTQASIZLAR TABIATDA VA INSON HAYOTIDAGI O’RNI

1

O’lkamiz tabiati nihoyatda go’zal nafaqaqat o’lkamiz tabiatimiz nihoyatda go’zal shu bilan birga juda boy ham. Undagi organizmlar naqadar boy va xilma xil. Bu katta olamimizdagi tirik organizmlar turfa xil shu bilan birga hali o’rganilib bo’linmagan desam ham bo’ladi. Shu olamimizdagi tirik jonzotlarni teng ikkiga umurtqalilar va umurtqasizlar olamiga bo’lamiz.

MURTQASZLAR –umurtqa pog’onasi bo’lmaydigan hayvonlar guruhi. Hayvonot dunyosi umurtqasizlar va umurtqalilar ajratilishini 19 asr boshida fransuz olimi J. B. LAMARK taklif etgan bolib sistematik ahamiyatga ega emas . CHunki umurtqasizlar hayvonot dunyosining xordalilardan tashqari barcha tiplari kiradi. Ularga eng sodda mikroskopik tuzilishdagi organizmlardan tortib bo’yi bir nrcha metrga yetadigan yirik organizlar ham kiradi. Ular bitta bir hujayralilar kenja olami yani protozoaga birlashadi Undan tashqari protozoa ham bir necha tiplarga sinflarga bolinadi. So’z boshida umurtqasiz hayvonlarni kelib chiqishi haqida biroz so’z yurutishni lozim ko’rdim. Negaki biz bilamizki barcha organizmlar kelib chiqishi umumiy Bu qonuniyat meni fikrimcha albatta to’g’ri hayvonot olamini o’rganish jarayonida ularni bir biriga o’xshashliligini bir necha marotaba guvohi bo’dik. Albatta bu juda to’g’ri shunday organizmlar borki ularda o’simlarda mavjud belgilar harakatlar yashash muhiti, orgonoidlari bilan bir biriga o’xshaydi. Biz bugungi iwimizda hayvonot olamining katta bolimlaridan biri bo’lgan umurtqasizlar tipi haqida malumot beramiz. Bu bo’Iim juda keng tarmoqli bolib qariyib yigirmadan ortiq tiplarni o’z ichiga oladi. Ular bir biridan tubdan farq qiladiganorganizmlardan iborat.
Masalan bazi tiplari
1.EUGLENOZOA tipi
2.VOLVOKSLAR tipi
3.INFUZORIYALAR yoki KIPRIKLILAR tipi
4.Spora hosil qluvchilar yani SPOROZOA tipi
5.G’ovaktanlilar Porifira tip
6.Bo’shliqichlilar [Snidaria] tipi
7.Yassi chuvalchanglar [Platyhelmenthes] tipi
8. MOLLYUSKALR tipi
9.Halqali chuvalchanglar tipi
10.Bo’g’imoyoqlilar tipi
11.Ignatanlilar tipi
So’z boshida umurtqasiz hayvonlarni kelib chiqishi haqida biroz so’z yurutishni lozim ko’rdim. Negaki biz bilamizki barcha organizmlar kelib chiqishi umumiy Bu qonuniyat meni fikrimcha albatta to’g’ri hayvonot olamini o’rganish jarayonida ularni bir biriga o’xshashliligini bir necha marotaba guvohi bo’dik. Albatta bu juda to’g’ri shunday organizmlar borki ularda o’simlarda mavjud belgilar harakatlar yashash muhiti, orgonoidlari bilan bir biriga o’xshaydi. Biz bugungi iwimizda hayvonot olamining katta bolimlaridan biri bo’lgan umurtqasizlar tipi haqida malumot beramiz. Bu bo’Iim juda keng tarmoqli bolib qariyib yigirmadan ortiq tiplarni o’z ichiga oladi. Ular bir biridan tubdan farq qiladiganorganizmlardan iborat.
Umurtqasiz hayvonlar tabiatda keng tarqalgan hayvonlar . Ular juda xilma xil turli tuzilishga ega bolgan jonzotlarni o’z ichiga oladi. Ularning tuzilishi eng sodda tuzilishdagi hamda eng murakkab tuzilishdagi organizmlarni ham qamrab oladi. Masalan oddiiy bir hojarli umurtqasiz lar vakili euglena. U bir hujayralilar kenja olami protozoa . Euglonozoa tipi evglenalar sinfi vakili hisoblanadi Yashil evglena sitoplazmasi ektoplazma va endoplazmadan iborat . Tanasi duksimon keying uchi o’tkirlashgan tanasi tashqi tomondan parda pellikula bilan qoplangan shuning uchun ham tanasi shakli o’zgarmas lekin harakatlanish paytida shakli o’zgarib , hatto u duymaloqlanishi ham mumkun . uning sezgi organi ham mavjud. U tanasining uchki qismida joylashgan stigma yani kozcga uning asosiy vazifasi ni bajaradi u infuzoriyalardan uchraydigan aramorfozga o’xshash yuksalish deb qarasak ham bo’ladi. Ularning ko’payishi ham bir muncha sodda . Ko’payishi oddiy ikkiga bolinish yani vegetativ yo’l biilan boradi . Bularga yana parazit holdagi vakillari mavjud. Parazit kinoplastidalar orasida odam va umurtqali hayvonlar qonida parazit yashovchi tripanasoma urug’i vakillari ayniqsa katta ahamiyatga ega.

Tripanasomaning tasmaga o’xshash yassi tanasi ingichka va cho’ziq bo’lib 20 70 -mkm keladi. Ularning parazit holda hayot kechirishga moslanishlari mavjud . yana bir vakili leyshmaniya . Leyshmaniya tripanosomalarga birmuncha o’xshash undan faqat odamning ichki organlariga parazitlik qilishi bilan farq qiladi . Bu parazitlar parazit holda yashashga turli moslanishlari mavjud Umurtqasizlarning yana bir vakili volvokslar tipi hisoblanadi. Bular yumaloq shaklda ko’llarda hovuzlarda uchraydi bazan sholipoyalarda uchraydi.

Bu tip vakillari asosan koloniya hosi qilib yashaydi . koloniya tarkibidagi har vakillarda 2 tadan xivchin , yadro, xromotofor , qisqaruvchi vakuola , va stigmaga egadir . Lekin bu individlarning ko’pchiligi bolinib kopayish hususyatiaga egaemas. Ularni somatic hujayralar deb ham atashadi. Ko’payish xususiyatiga ega bo’lgan individlar koloniyada juda oz . Atigi 4-10 tagab yetadi . bular partenogeneylar yok i ko’payuvchi vegetativ hujayralar deb ham ataladi. Bular vegetaiv hujayraladan bir necha marta katta ozuqaga boy bo’ladi. Partenogeneylar asosan koloniyaning orqa qutbida joylashadi . Bunda partenogenediylar shar ichida shilimshiq moddaga chokadi kop hujayrali urug’langan tuxum hujayrasining uruglangan tuxum hujayrasining maydalanishi singari maydalanadi . oldin 2ta 4ta 8ta 32ta 64 ta bolinadi . Nihoyat bo’linish koloniyadagi hujayralarning soniga baravar blostomerlar hosil boladi. Uning vegetativ teshikchasi bolib ular keyinchaklik yo’qolib ketadi va koloniya shar shakllida bolib qoladi. Bunday rivojlanayotgan individlarga aylanadi . Biz yuqorida bayon qilgan uruglanmasdan yani partenigenez usulida kopayadi. Volvikslar orasida ikki jinsli va ayrim jinsli turlari uchraydi . Jinsiy ko’payishda urgochi koloniya mokrogonudiylar mikrogonidiylarda kochib otadi . Makrogametalar koloniyaning markaziy qismida hosil bo’ladi.
Natijada hosil bo’lgan zigota qalin po’st bilan qoplanadi va tashqi muhitga chiqadi suvda suzib chiqadi . Qulay sharoitda ulardan yangi organizmchalar hosil bo’ladi. U bahorda rivojlanib yangi koloniyani hosil qiladi. Yana bitta tip bilan tanishamiz bu tip infuzoriyalar tipi bo’lib bu tip boshqa tiplarda ancha farq qiladi. Negaki bu tip hozrgi qadar krltirgan sinflarimizdan tubdan farq qiladi yani tuzilishi bir qancha ulardan murakkabroq. Ham morfologik ham fiziologik tomonlama u boshqa sinflardan farq qiladi.
Infuzoriyalar yok i kipriklilar tipi deb ha ataladi bularning tipik vakili tufelka. U misolida bu sinf vakillar i twuntriladi yani tufelkadagi belgi hossalar bilan tushuntirib beriladi . Kiprikli infuzoriyalar tabiatda keng tarqalgan bo’lib infuzoriya parametsiya yani tufelka tipik vakili . Tufelka chuchuk suvlarda keng tarqalgan. Tanasining uzunligi 0.25 0.35 mm bo’lib shakli duksimon , ko’ndalang kesmasi esa pellikula bilan qoplangan . Pellikulaning ustki qismi juda kop bir xil uzunlikdagi kiprikchalar bilan qoplangan. Biroq tanasining keying tomonidagi tukchalar biroz kengaygan tomondagi tukchalar kiprikchalar bilan qoplangan . Bu kiprikchalar hammasi harakat orgonoidi bo’lib parametsiya bir soniya tanasining uzunligiga 8-9 barobar yo’lni bosib o’tadi. Kiprikchalarning har asosida bazal tanacha joylashgan. Pellikulaning ostida tayoqcha ko’rinishdagi duksimon trixosistlar mavjud ular mexanik kimyoviy va suyuq donador ichki ipchaga o’xshab otilib chiqadi. Boshqa soda hayvonlar singari tufelkaning ham protoplazmasi quyuq va tiniq tashqi qavat - ektoplazmadan suyuq donador ichki qavat ektoplazmasidan iborat. Endoplazma markazida ikkita yadrosi joylashgan bo’lib ulardan bri katta loviya shaklidagi katta yadro makronuleus kichik yadro mikronukleusdan iborat yadrolar bu endoplazma markazida joylashgan. Makronukleus infuzoriya tanasida yuzaga keldigan butn hayotiy jarayonlarni o’z ichiga oladi jumladan oqsil almashinuvini sintezlanish hamda parchalanishini nazorat qiladi. Mikronukleusda irsiy axboroy saqlanadidan yani unda xromosomalar saqlanadi irsiy axborot saqlanad. Undan tashqari tufelkada ikkita qisqaruvchi vakuola mavjud. Ularning biri tananing oldingi ikkinchisi esa tananing keying qismida joylashgan. Har bir qisqaruvchi vakuola markaziy pufakcha va beshtadan yig’uvchi naychalardan tashkil topgan. Tanada yig’iladigan ortiqcha suv , metobolizm mahsulotlari dastlab shu naychalarda toplanadi , keyin pufakchaga o’tib undan tashqariga chiqariladi. Lekin bu vakuolalar odatda navbatlashib ishlaydi bittasi qisqargan paytda ikkinchisiga suv va chiqindi mahsulotlar to’planadi. Suv harorati 6gradusda bo’lga. Yetarli darajada va oziq bo’ganda bir kecha hunduzda ikki marta bo’linadi, yani konyugatsiya jarayoni boshlanadi. Bunda ikkita tyfelkaperistom tomonlari bilan yopishib oldi va taxminan 10-12soat soat davomida joylashadi. Bu vaqt ichida ularning pellikulasi erib parametsiyaning protoplazmasi ko’prikcha hosil qiladi.
Avvalo makronuleus mayda qismlarga ajratiladi ularning uchtasi so’rilib ketadigan bittasi harakatsiz statsionar , ikkinchisi esa harakatchat – migratsion mayda qisimlarga pronuleosdir. Bularning bittasi harakatsiz statsionar ikkinchisi esa harakatchan – migratsion yoki pronukleosdir,
Bu tip vakiilarining ko’payishi haqida ham qisqacha malumot bersak Bu tip vakillarida ko’payishi haqida hm bir qancha o’zgarishlar mavjud. Bu tip vakili hisoblangan tufelkada ko’ramiz . Ttufelkada ko’payish ikki xil yani jinsiy va jinssz shaklda boradi. Jinsiy ko’payishda uning tanasi ko’ndalangiga bo’linadi. Bunda oldin mikronukleus , bo’linib keyin makronukleus bo’linadi. Yetarli darajada harorat va oziq moddalar mavjud bo’lganda bir tufelka 2 marta bo’linib to’rtta tufelka hosil bo’ladi . bir necha marta jinssiz ko’payishdan keyin tufelkaning jinsiy ko’payishi, yani konyugatsiya jarayoni boshlanadi . Bunda ikkita tufelka peristom tomonlari bilan bir biriga yopishib oladi va taxminan 10-12 soat davomida birga suzib yuradi. Bu vaqt ichida ularning pellikukasi erib ikkala ikkala tufelkaning protoplazmasi bir biriga qo’shiladi va o’rtada protoplazmatik ko’prikcha hosil bo’ladi. Infuoriyaning yadrosida ham chuqur o’zgaishlar yuzga keladi avvalo makronuleus mayda qismlarga bo’linadi va asta sekin so’rilib yo’qolib ketadi , mikronukleus esa mitoz yo’li bilan ikki marta bo’linib har bir individda to’ttadan yadrochalar hosil bo’ladi .
Ularning uchtasi so’rilib ketadi, qolgan bittasi esa qolgan bittasi o’z navbatida ikkiga bo’linib ikkita yadrocha hosil qiladi . Bularning bittasi harakatsiz statsionar , ikkinchisi esa harakatchan-migratsion yadrochalar hosil bo’ladi yoki pronuleoslardir. Keyinchalik konyugatsiyalashgan infuzoriyalar o’zaro harakatchan yadrolarini almashtirib oladilar yani protoplazmatik ko’prikcha orqali birinchi infuzoriyalar harakatchan yadrosi ikkinchisiga o’tadi shundan keyin har bir infuzoriyaning endoplazmatik o’tadi. Shundan keyin har bir infuzoriyaning endoplazmatsi otadi. Shundan keyin har bir infuzoriyaning edoplazmasidagi statsionar yadrocha bilan sherik. Infuzoriyadan o’tgan migratsion yadrocha qo’shilib , senkarion yadrochani hosil qiladi . Bu jarayondan keyin konyugatsiyalanuvci infuzoriyalar bir biridan ajraladi. Har bir tufelkada hosil bo’lgan senkarion yadro uch marta bo’linib 8 ta yadrocha hosil bo’ladi. Ularning 4tasidan makronukleus qolgan 4 tasidan esa mikronukleus hosil bo’ladi. Keyinchalik bu tufelkalar yana jinssiz ikkiga bo’linib ko’payishni davom ettiradi.
Bu malumotlardan ko’rinib turibdiki bu tip vakillari boshqa tiplarga nisbatan yuksalishlar aniq kozga tashlanadib turibdi. o’zgarishlar ko’payishining murakkablashuvida undan tashqari ichki boshliqlarida ham yaqqol ko’zga tashlanadi.
Y

ana umurtqasizlar tipi bilan tanishamiz. Bu tipda kuchli o’zgarishlar yuzaga kelgan. G’ovaktanlilar tipi vakili sikon , tana tuzilishhi hujayraviy tuzilishi haqida malumot beramiz. Bu tip vakili sikon chuchuk suv suv ostida uchraydi. Ko’pincha aniq bir shklga ega emas.tirik brodyaganing ustida oskulyar naychalar ko’rinib turadi. Bu naychalar va og’izchalarning soni kop koloniyadagi individlar soniga teng.

Brodyaga dermal qoplaqm bilan qoplangan . Uning kremniydan iborat organic modda sponik bilan birikkan holda boladi. Brodyaga jissiz kurtaklanish yoli bilan ko’payadi.
Kuz faslda bodyagalarning mezogleya qismida arexeostit hujayralaridan gemula deb ataluvchi va qismida qishlab qoluvchi ichki kurtaklar hosil bo’ladi. Har bir bodyaga koloniyasida bir necha gemmulalar hosil bo’ladi. Qishda bodyagalar hosil bo’lishi tugab kelgisi bahordadan hosil bo’lishi hosil bolishi bulutlar rivojlandi. Bodyaga ayrim jinslidir uning mezogliyasidagi arexosistit hujayralari birikib tuxum hujayrasi i hosil qiladi. Boshqa individlar esa xuddi shunday hujayradan spermatozoidlar rivojlanadi. Ular boshqa ona bulutlarning nasllari hisoblanadi.

1. 
   Suv ustidagi brodyaga. B- brodyaga
   
2.