Sotsiolingvistika va diskurs

O‘ZBEKISTON RЕSPUBLIKASI

OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI


O‘ZBEK TILSHUNOSLIGI KAFEDRASI

“SOTSIOLINGVISTIKA VA DISKURS”

FANIDAN
O‘QUV-MЕTОDIK MAJMUA

TOSHKENT -2022yil

Ushbu o’quv mеtоdik mаjmuа “Sotsiolingvistika va diskurs” fаnidаn tuzilgаn.

Mаjmuаdа-“5120100-o’zbеk filоlоgiyasi” tа’lim yo’nаlishi bo’yichа fаnning ishchi o’quv dаsturi, kаlеndаr-tеmаtik rеjа,rеyting ishlаnmаsi vа bаhоlаsh mеzоnlаri, mа’ruzа mаtnlаri, аmаliy-mаshg’ulоtlаr ishlаnmаlаri, tаlаbаlаr mustаqil ishi,yozmа ish vа test-sаvоllаri jаmlаngаn.Mаzkur o’quv–mеtоdik mаjmuа“5120100-o’zbеk filоlоgiya”-tа’lim yo’nаlishi tаlаbаlаri uchun tаvsiya etilаdi.Shu bilаn birgа o’quv–mеtоdik mаjmuаdаn mаzkur sоhаdаgi o’qituvchilаr,аspirаntlаr,ilmiy-tаdqiqоtchilаr,mаgistrlаr vа shu fаngа-qiziquvchilаr fоydаlаnishlаri mumkin.
O’quv-uslubiy mаjmuа Termiz dаvlаt univеrsitеti o’quv uslubiy kеngаshining 2019-yil________dаgi______–sоnli yig’ilishidа tаsdiqlаngаn.

O’zbеk filоlоgiyasi fаkultеti o’quv–uslubiy kеngаshi tоmоnidаn ko’rib chiqilgаn vа tаvsiya etilgаn.

Fаkultеt o’quv–uslubiy

Kеngаshi rаisi:
O’quv-mеtоdik mаjmuа O’zbеk tilshunоsligi kаfеdrаsining 2018-yil____аvgustdаgi yig’ilishidа muhоkаmа qilingаn vа аmаliyotgа qo’llаsh uchun tаvsiya etilgаn.

Kаfеdrа mudiri: f.f.n Sh. Bobomurodova

	Majmuaning tarkibi	Beti
I	Ma’ruza materiallari
1	Sotsiolingvistika kursi predmeti, vazifalari,fanning vujudga kelishi va rivojlanishi
2	Til siyosati va lisoniy vaziyatlar.
3	Sotsiolingvistikaning asosiy yo‘nalishlari
4	Makro va mikrosotsiolingvistika
5	Bilingvizm va uning turlari
6	Sotsiolingvistikaning tadqiq qilish usullari,sotsiolingvistik metodlar.
7	Tillarning aralashuvi: pijin va kreollar
8	Tilning funksional vazifasi
9	Lisoniy hamjamiyatning muloqot vositalari
10	Variativlik turlari
11	Interferensiya va tillarning o’zaro ta’siri
12	Til,madaniyat,jamiyat
13	Sotsiolingvistik lug’atlar va ularning yaratilish tarixi
14	Arab mamlakatlari sotsiolingvistikasi
15	Sotsiolingvistikada gender yondashuv.
16	Standart til muammosi
17	Tilni planlashtirish
18	G’arb mamlakatlari sotsiolingvistikasi
19	Sotsiolingvistikada savodxonlik tushunchasi mohiyati
20	Sharq mamlakatlari sotsiolingvistikasi
21	Rus tilshunosligida sotsiolingvistikaning o’rganilishi
22	O’zbek tilshunosligiga sotsiolingvistikaning o’rganilganlik darajasi
23	Dunyo tillari va sotsiolingvistika .
II	Seminar mashg’ulot mavzulari
1	Sotsiolingvistika fanining maqsad va vazifalari
2	Lisoniy hamjamiyat
3	Kodlar aralashuvi
4	Kommunikatsiya shakllari
5	Nutqiy muloqot, muomala,akt
6	Til va siyosat
7	Makro va mikrosotsiolingvistika
8	Sotsiolingvistikaning tadqiq qilish usullari va metodlari
9	Interferensiya
10	O’zbek tilshunosligida sotsiolingvistikaning o’rganilishi
11	Diglossiya va ichki til masalalari
12	Sotsiolingvistika fanining maqsad va vazifalari
III	Glossariy
IV	Ilovalar
1	Namunaviy dastur
2	Ishchi o’quv dastur
3	Tarqatma materiallar
4	Testlar
5	Baholash mezoni

1-MA‘RUZA. SOTSIOLINGVISTIKA KURSI PREDMETI, VAZIFALARI.SOTSIOLINGVISTIKANING VUJUDGA KELISHI VA RIVOJLANISHI
Reja:

1. 
   Fan haqida umumiy tushuncha.
   
2. 
   Fanning metodologik yo’nalishi.
   
3. 
   Sotsiolingvistikaning ma‘no mundarijasi.
   
4. 
   Fanning maqsad va vazifalari.
   

Tayanch so’zlar: Ijtimoiy lingvistika, til va jamiyat, til va mafkura, til va tafakkur, til va xalq, falsafiy tilshunoslik, umuminsoniy munosabatlar, ijtimoiy dialekt, hududiy dialekt, tilning funktsiyaviy-vazifaviy xususiyatlari.

Kishilik jamiyati paydo bo’libdiki, uning muloqot tili mavjud. Sotsiolingvistika tilshunoslik yo’nalishidagi fan bo’lib, ijtimoiy munosabatlarda tilning tutgan o’rnini, til taraqqiyotini va tilning funktsional jihatlarini hamda jamiyat til uchun, til esa jamiyat uchun xizmat qilishini o’rganadi.

Darhaqiqat, sotsiolingvistika shakllanish, qurilish, taraqqiyot nuqtai nazaridan tilning ijtimoiy shartlanganligi, tilning jamiyatga, jamiyatning tilga ta’sirini o’rganuvchi fan sifatida haralmog’i lozim. Zero, ijtimoiy lingvistika hayot qonuniyatlarini til faktlari asosida o’rganar ekan, uning o’ziga xos xususiyatlarini anglab olish lozim bo’ladi.Avvalambor, sotsiolingvistikani bir necha termin ostida nomlanishi bunga yaqqol misoldir. Jumladan, «ijtimoiy til», «ijtimoiy tilshunoslik», «tilshunoslikning ijtimoiyligi», «falsafiy tilshunoslik», «tilning ijtimoiyligi», «sotsiolingvistika» kabi atamalar bilan nomlashlar bu fanning o’ziga xos xususiyatga ega ekanligidan dalolatdir.
“Sotsiolingvistika” termini tilshunoslikda birinchi bor 1952-yilda amerikalik tadqiqotchi G.Karri tomonidan tadbiq etilgan.Bu termin ostidagi tushunchalar, umuman, tilshunoslikning allaqachon paydo bo’lganligini anglatish bilan birga, undan asosiy ko’zlangan maqsad tilning umumbashariy tushuncha sifatida paydo bo’lganligini e‘tirof etishdir.
20-30-yillarda rus tilshunos olimlari bu fanni ikki xil nomlash asosida o’rganib keldilar.«Sotsialnaya lingvistika», «Sotsiolingvistika» kabi atamalar o’sha davr ruhi bilan bog’lik tarzda hosil qilingan edi.Keyinchalik, aniqrog’i 50-yillarga kelib «Sotsiolingvistika» terminini hayotga tadbiq etish ma’qul variant deb topildi. Negaki, tilning hayot bilan, jamiyat bilan chambarchas bog’liqligi, milliy an’ana va milliy qadriyatlarning yuzaga kelishi sotsiolingvistika terminiga mosdir.
Fanni shu tarzda nomlash hech qanday mushquliotni yuzaga keltirmaydi.Sabab «sotsiolingvistika» termini, qayd etib o’tilganidek, ikki soha tutash nuqtasida yuzaga kelgan, bu o’z navbatida fanlararo munosabatlarni rivojlantirishga muhim omil bo’la oladi.
Sotsiolingvistikani fan sifatida o’rganish jarayonida uning umuminsoniy hamda siyosiy xususiyatlari, jumladan, til va jamiyat, til va mafkura, til va tafakkur, til va xalq, til va yosh, til va jins, davlat institutlarida til, til taraqqiyotini rejalashtirish, shuningdek, tilning falsafiy xususiyatlarini o’rganish lozim. Ayniqsa, ko’pgina tilshunos olimlar nazdida «sotsiolingvistika» ni falsafiy tilshunoslik deb harashlar ham bu fanni boshqa fanlar bilan uzviy aloqadorligini anglatadi. Holbuki, sobiq ittifoq tilshunos olimlari «sotsiolingvistika»ni o’rganish jarayonida turli xil falsafiy mushohadalar yuritishdi. Ularning ayrimlari materialistik nuktai nazardan yondoshgan bo’lsalar, bazilari esa idealistik nuktai nazardan yondoshdilar. Biz esa ijtimoiy tilshunoslik masalalarini to’g’ri baholash va aniqlashni hayot va jamiyat taraqqiyoti bilan uzviy bog’lab o’rganamiz.
Jumladan, O. S. Axmanovaning «Lingvistik terminlar lug’ati» yoki A. P. Hojiyevning «Lingvistik terminlarning qisqacha lug’ati» ni ko’zdan kechirish orqali ham bu masalaga oydinlik kiritish mumkin.
Xususan, O.S. Axmanova lug’atida «sotsialnaya lingvistika» termini «ijtimoiy lingvistika» «tilshunoslikning ijtimoiyligi» deb atalishi asosida kuydagicha ma‘no kelib chiqadi. Birinchidan, tilning umuminsoniy munosabatlardagi o’rni, til va jamiyat o’rtasidagi xususiyatlarning o’zaro bog’likligini o’rganish tadbiq etilsa, ikkinchidan, tilshunoslikning ijtimoiy munosabatlardagi turli xil vazifaviy xususiyati va aloqadorligi (masalan: ijtimoiy dialekt, hududiy dialektlar, argo va jargonlar va hokazo). Ikkinchi vaziyatda ijtimoiy dialektlarning ijtimoiy til mohiyatlarini belgilovchi xususiyatlari faqat ijtimoiy dialekt sifatida emas ( professional nutq, koyne va h.k) tarzda tushuniladi. Ko’rinadiki, sotsiolingvistikaning asosiy muammosi «til va jamiyat» o’rtasidagi munosabatlarni o’rganishdan iboratdir. Shunday ekan, til va jamiyat munosabatlari o’rtasidagi bu bog’liqlik til va jamiyat taraqqiyotining uzviy ko’rinishidir.
Sotsiolingvistika predmetini akademik V.M. Jirmunskiy tor ma‘noda ta‘kidlab; sotsiolingvistika o’zaro ikki tomonlama bog’liq munosabatlar asosida tutash topgan degan xulosaga keladi, ya‘ni:
1. Ijtimoiy til differentsiatsiyasi sinfiy jamiyat uchun xizmat qilib, uning tarixiy qatlamlarini o’rganadi.
2. Tilning ijtimoiy qatlamlari taraqqiyotini, uning o’tmish tarixini belgilovchi omil sifatida xizmat qiladi, deydi. Shuningdek, V. M. Jirmunskiy «sotsiolingvistika»ni sinxron va diaxron tarzda o’rganishni ma‘quli, deb biladi.
Professor B.N. Golovin esa «sotsiolingvistika» fanini tor va keng ma‘noda talkin etishni maqsadga muvofik deb biladi. Chunki sotsiolingvistika funktsional ma‘no kasb etib, u til kurilishi taraqqiyotiga xizmat qilishini ta‘kidlaydi va tilning vazifaviy xususiyatlari bilan bog’lik degan xulosaga keladi. Ayni paytda, B.N. Golovin sotsolingvistika terminining 7 xil xususiyatlarini sanab o’tadi:
a) differentsiyaga xoslanishi (hududiy dialektlar, katlamlar);
b) tilning umuminsoniy xususiyatlari (unda yozma va og’zaki til konuniyatlari nazarda tutiladi);
v) tilning nutq jarayonidagi holati (dialogik, monologik nutq ko’rinishlari);
g) ijtimoiy jamiyatning kollektiv bilan bog’likligi (tilning funktsional (vazifaviy) belgilari);
d) ijtimoiy guruhlar, ijtimoiy til katlamlari majmuasi (professional nutq, xalq makollari variantlari);
e) badiiy tilning tur va xususiyatlari;
j) avtor so’zi va uning xarakterli belgilari (xususiylik, variant, variantlilik) B. N. Golovin nazariyasiga ko’ra, sotsiolingvistikani birlashtiruvchi ma‘nodagi sohalari bo’lib, tilning umumjamiyat taraqqiyotidagi xizmatini, til a‘zolari va uning jamiyat uchun xizmat qilishini alohida ta‘kidlaydi.
Jumladan, ijtimoiy til hammaga baravar, ya‘ni ishchi, dehkon, xizmatchi, ziyolilarga ham xizmat qiladi. Golovindan keyin taniqli tilshunos olim F. G.Filin ham «til jamiyat» uchun xizmat kiluvchi ijtimoiy hodisadir, deb ta‘kidlaydi. Uning karashlaricha, sotsiolingvistikani tushunish uchun uch xil masalani mukammal bilish lozim:
a) ijtimoiy munosabatlarda til faktorlariga asoslanish, shu jumladan, til qurilishi masalasi;
b) tilning umumiy vazifaviy qismlarini tushunish;
v) tilning jamiyat taraqqiyotidagi o’rni, sotsiolingvistikaning umumtil qonuniyatlarinibelgilashdagi vazifasi, ijtimoiy munosabatlarni til faktorlari asosida belgilashdan iborat. Bundan tashkari, G.V.Stepanov, Y.D.Desheriyev, N.B.Nikolskiy, A.D.Shveytsar kabi olimlar ham sotsiolingvistika muammolari va uning ma‘no mundarijasi xususida ko’pgina mulohazalar yuritishgan. Xususan, Yu. D. Desheriyev sotsiolingvistikaning ma‘no mundarijasi va uni tekshirish jarayonida ikki tomonlama yondoshmoq kerak deydi:
1) Til va jamiyat o’rtasidagi munosabatlarni yaxshi bilish;
2) Ijtimoiy tilshunoslik ijtimoiy faktorlarni o’rganuvchi, nutqiy jarayonni tekshiruvchi hamda shu faktorlarni tahlil etish jarayonida til kurilishi taraqqiyotiga ta‘sir qilishini alohida uktirib o’tadi. Shu fikrlardan kelib chikkan holda, sotsiolingvistikani o’rganish asosida quyidagi maqsad va vazifalar yotadi:
1. Tilning ijtimoiy vazifasi-uning shakllanish jihatidan aniq tarixiy me‘yorlariga bog’lik ekanligi;
2. Tilning hayotiy ko’rinishlari, uning adabiy va noadabiy shakllari, jonli so’zlashuv, hududiy va ijtimoiy ko’rinishlari;
3. Ijtimoiy, funktsional (vazifaviy) va hududiy jihatdan asosiy bo’linishlari tilning ijtimoiy-uslubiy bo’linishiga ijtimoiy muhit, nutq shakllarining ta‘siri;
4. Tilning ijtimoiy kommunikativ (aloqa-aralashuv) tizimi, uning qismlari, ikki tillilik va diglossiya (bir tilning ikki shaklidan foydalanishi);
5. Til taraqqiyotining ijtimoiy shakllanganligi: urug’- qabila, xalq, millat tillari, millatlararo tillar, oraliq (vositachi) tillar, koyne (umum til).
6. Adabiy tilning vazifasini aniqlash va uning belgilari. Tilda norma, tilning uslubiy bo’linishining ekstrolingvistik (nutq mazmuni va yo’nalishi: adresant va adresat, shox-shoh, asr-asir) hodisalari;
7. So’zlovchining ijtimoiy belgilariga (yoshiga, bilimiga, vazifasiga) ko’ra nutqining ko’p variantliligi;
8. Tillarni sotsiolingvistik tasnif qilish, umumjahon va kelajak tili;
9. Xalqaro vosita tillar muammosi. Esperanto va boshqa sun‘iy tillar, ularning ko’llanilish doirasi. Interlingvistika vazifalari;
10. Inson va til. Til ichki kurilishi taraqqiyotida inson tilining ta‘siri, yozuv, orfoepiya va punktuatsiyaga ilmiy ishlov berish;
11. Ijtimoiy dialektologiyani sotsiolingvistikaning bir qismi sifatida o’rganish.
12. Sotsiolingvistika qurilish metod (uslub)lariga material yig’ish va uni ishlash usullari.
13. Hozirgi sotsiolingvistika qurilishi. Sinxron va diaxron sotsiolingvistika.
14. Sotsiolingvistika tarixi kabi masalalar ijtimoiy tilshunoslik predmetini belgilovchi maqsad va vazifalardir.