Tu rk iy tilla rd a so ‘z turkum la ri asosiy tushunchalar

TU RK IY TILLA RD A SO ‘Z TU R K U M LA RI
Asosiy tushunchalar: so ‘z turkumi, ismlar, mustaqil, yo ‘rdamchi
so'zlar turkumi, lugaviy majno, grammatik m a’no.
So'zlarning o'ziga xos belgi-xususiyatlariga ko'ra m a’lum guruhga
ajratilishi so'z turkumlari deyiladi. So'zlarni turkumlarga ajratishda
muayyan guruhga mansub so'zlarning umumgrammatik kategorial
semantikasi va o'ziga xos lisoniy belgilari: morfologik (so'z yasalishi
va so'z tarkibi o'zgarishi) hamda sintaktik (so'zlarning birikish)
xususiyatlari nazarda tutiladi. Shu belgilar asosida ot, sifat, ravish, fe'i
kabi mustaqil so’z turkumlari ajratilgan. Turkiy tillarda son va olmoshlar
shakliy belgilari asosida emas, semantik xususiyatiga ko'ra tavsiflanadi.
Ayrim turkiy tillarda, xususan, hozirgi turk tilida sifat, son, olmosh, ravish
guruhiga kiruvchi so'zlarning ismlar turkumi(ot)ga kiritilishida ham ana
shu semantik xususiyat asos qilib olingan.
So'zlarni turkumga ajratish tilshunoslik fan sifatida shakllangan
dastlabki davrlarda boshlangan. Dastavval, hindlar so'zlarni otlar, fe ’liar,
yordamchilargz ajratgan. Keyinchalik, arablar ismlar, fe ’liar, yordamchi
so 'zlar tarzida guruhlagan. Bir qator xalqlar ismlar ichidan ot, sifat, son,
olmosh, fe Vni mustaqil turkum sifatida umumlashtirgan. Hozirgi turkiy
tillarda ismlar nomi ostida bir necha so'z turkumi mujassamlangan.
60
Jumladan. o ‘zbek tilshunosligida ot, sifat, son, olmosh, sifatdosh,
harakat nomi, taqlid so 'z ismlar guruhi ostida birlashtirilgan. Ismlami
birlashtiruvchi asosiy omil ularning ko‘plik, kelishik, egalik shakllarini
olish xususiyatiga ega ekanligidir.
Turkiy tillardagi so‘z turkumlari o'ziga xos xususiyatlari bilan flektiv
tillardan farq qiladi. Turkiy tillarda grammatik rod kategoriyasi mavjud
emas. Ot turkumidagi so‘zlar birlik va ko'plikda qoTlanadi. Son, olmosh
turkumida yasalish mavjud emas. Grammatik m a’no, asosan, yordamchi
so‘zlar bilan ifodalanadi.
So'zlarning morfologik tarkibini o‘rganish, qardosh tillar bilan
qiyoslash, flektiv tillardagi hodisalardan farqli tomonlarini tahlil etish
turkiy tillarda so'z o’zgarishining xilma-xil ekanligini ko'rsatadi. Turkiy
tillarda so‘z turkumlari miqdoriy belgisiga ko'ra farqlansa ham, sifat
belgisiga ko'ra umumlashtiruvchi jihatlarga ega.
O 'zbek tilida so'z turkumlari jami 12 ta. Ular, asosan, besh guruhga
bo'linadi. So'zlar aniq narsa, belgi, harakat, holat kabilarni bildirishi
yoki bildirmasligiga ko'ra mustaqil so'zlarga bo'linadi. Mustaqil so'zlar
turkumi: ot, sifat, son. olmosh, f e ’l, ravish. Yordamchi so'zlar turkumi:
ko'makchi, bog'lovchi, yuklama. Modal so'zlar, undov so'zlar, taqlid
so'zlar o'ziga xos jihatlari bilan yuqoridagi so'z turkumlaridan ajralib
turadi. Shu bois ular alohida-alohida guruhni tashkil etadi.