' G. P. Xomchenko, I. G. Xomchenko


m(po'lat) co(Ti)  =  0,0012  ek an lig in i  hisobga  olib,  q u y idagini  hosil  qilamiz: 0 , 0 0 1 2   = SOO+x


Download 6.95 Mb.
Pdf ko'rish
bet75/81
Sana30.09.2017
Hajmi6.95 Mb.
#16826
1   ...   71   72   73   74   75   76   77   78   ...   81

m(po'lat)

co(Ti)  =  0,0012  ek an lig in i  hisobga  olib,  q u y idagini  hosil 

qilamiz:

0 , 0 0 1 2

  =

SOO+x

O lingan  te n g lam a n i  y echib, 



x

  =   2,01  n i  to p a m iz,  y a ’ni 

suyuqlanm aga  q o ‘shiladigan  ferro titan n in g  massasi  2,01  kg  ni 

tashkil  qiladi.



15.18.  Ferrom arganes  qotishm asi  kom ponentlarining  massa 

ulushlari  quyidagiga  teng:  m arganes  75%,  tem ir  17%,  uglerod 

6%,  krem niy  2%.  M arganesning  p o ‘latdagi  m assa  ulushi  2% 

bo'lishi uch un  massasi  1 1 bo'lgan  po'latga qo'shilishi kerak bo'lgan 

ferrom arganesning  massasini  aniqlang.  Ferrom arganes  tarkibidagi 

uglerod va krem niy po 'lat suyuqlantirilganda  chiqarib yuborilishini 

hisobga oling. 

Javobi:

 27,34 kg.



15.19.  Ferrovanadiy  qotishmasi  tarkibida  tem ir  (massa  ulushi 

55%)  na  vanadiy  (45%)  bor.  Vanadiyning  massa  ulushini  0,4%  dan 

1,2%  g ach a  osh irish   u ch u n   m assasi  200  kg  b o 'lg a n   p o 'latg a 

ferrovanadiyning  qancha  massasini  qo'shish  kerak?



Yechish.

  P o'latga  qo'shiladigan  ferrovanadiy  massasini  x harfi 

bilan belgilaymiz,  ya'ni  /w(ferrovanadiy)=x  kg.  Ushbu qotishmadagi 

vanadiy  massasi  /n,(V)  quyidagiga  teng:



/и, (V)  = 

m

 (ferrovanadiy) • со, (V)  = 0, 

A5x

 kg ■

 

m]

 (V)  =  0 , 45x kg.

Shuningdek,  p o 'latning   dastlabki  nam unasida  vanadiy  bor, 

uning  massasi 

m2(V)

  quyidagidan  iborat:



m2(W)  =  m

 (po'lat)  co2(V);  //^(V)  =  200 • 0,004 kg  =  0,8 kg.

Ferrovanadiy qo'shilgandan  keyingi  qotishm adagi vanadiyning 

um um iy  massasini  aniqlaymiz:

m(V)  —

  /77,(V)  +  m2(V); 



m(V)  =

  (0,45x  +  0,8)  kg.

Ferrovanadiy  qo'shilgandan  keyingi  qotishm aning  massasini 

topamiz:


//?'(po‘lat)  =  m(po‘lat) + 

m

 (ferrovanadiy);  /«'(po'lat)  =  (200 +  x) kg. 

652

Suyuqlanm adagi  vanadiyning  massa  ulushi  quyidagiga  teng 

bo'ladi:


co(V)-  ” 

m'(po‘lat) ’

o)(V)  =  0.012  ekanligini  hisobga  olib  quyidagini  hosil  qilamiz:

Hosil  qilingan  tenglamani  yechib,  x   =  3,65  ni  topam iz,  ya’ni 

po'latga  massasi  3,65  kg  ferrovanadiyni  qo'shish  kerak.



15.20.  Cho'yandagi uglerodning  massa ulushi 3,6%  dan iborat. 

Qotishm adagi  uglerod  birikmasida  tem ir  karbid  Fe,C   ko'rinishida 

bo'ladi.  C ho'yandagi  tem ir  karbidning  massa  ulushini  aniqlang. 

Javobi:

  54%.


Xrom

15.21. Xrom birikmalari ishtirok etadigan quyidagi oksidlanish- 

qaytarilish  reaksiyalari  sxem alariga  elektron  balans  usuli  bilan 

koeffitsiyentlar  tanlang:

a)  Cr2(S 0 4)3 + Br2  + N aO H -»N a2C r0 4 + NaBr + N a2S 0 4  + H ,0

b)  KJ+K 2Cr20 7  + H2S 0 4- J 2  +  Cr2(S 04)3  + K2S 0 4  + H 20

d)  SnCl2+ K 2Cr20 7  + H C l- S n C l4  + CrCI3  + KC1 + H20

e )  Cr(N03)3 + KMn04 + HN03- H2Cr20 7 + Mn(N03)2 + KN03 + H20

0   N a2S + N a2C r0 4  + H 20->S  + N a[C r(0H )4(H20 ) 2] + NaOH

Qaysi  reaksiyalarda  xrom  birikm alari  oksidlovchi,  qaysilarida 

qaytaruvchi  ekanligini  ko'rsating.



15.22.  Quyidagi  o'zgarishlarni  am alga  oshirish  uchun  o'tkazi- 

ladigan  reaksiyalam ing  tenglam alarini  yozing:

a)  C r—►

 CrCl2 — Cr(OH)2 — Cr(OH)3 -* Cr2 (S04)3 — Cr

b )  Na2Cr04-*Na2Cr20 7- Cr2(SO,)3- Cr(OH)3-K [Cr(O H )4(H20 )2 ]

d)  K 2Cr20 7 — C r0 3—►

 Cr20 3 — N a C r0 2-" Cr2(S 0 4)3

e)  C r(N 0 3)3  + K 2Cr20 7- K 2C r0 4- B a C r 0 4

f)  K2Cr20 7->Cr20 3^ C r - C r S 0 4

Elektrolitlarning  suvli  eritm alarda  boradigan  reaksiyalarining 

tenglam alarini  molekular,  ionli  va  qisqartirilgan  ionli  shakllarda 

yozing.


15.23.  T em ir  bilan  xrom ning  qotishm asi  —  ferroxrom   — 

xrom li  te m irto sh   F e ( C r 0 2) 2  qaytarib  olinadi.  R uda  tarkibiga 

kiradigan  tem ir va  xrom   birikmalari  to 'liq   qaytarilishini,  qotishm a 

tarkibida  esa massa  ulushi  —5%  ga teng bo'lgan  uglerod va boshqa 

q o 's h im c h a la r  b o rlig in i  hisobga  olib,  o lin g an   q o tish m ad ag i 

m etallarning  massa  ulushlarini  aniqlang.



Yechish.

  Hisoblash  uchun  xromli  temirtoshning  massasi  100  g, 

y a’ni  /?;[Fe(C r02)2J  =  100  g  bo'lgan  nam unasini  tanlab  olamiz. 

Xromli  tem irtosh  m oddasining  m iqdorini  aniqlaymiz:

* Ғ с ( С Ю , ) , ) - §   m ol=

=  0,4464  mol.

Xromli  tem irtoshning  formulasidan:

л(Ғе)  =  « [Ғ е (С г0 2)2];  л(Ғе) = 0,4464  mol;

«(Cr)  = 2 « [F e(C rO ,)2];  «(C r) =  2 ■

 0,4464  mol  = 0,8928  mol.

Olinishi  m um kin  bo'lgan  tem ir  va  xrom  massalari  quyidagi- 

lardan  iborat  bo'ladi:

/«(Fe)  = «(Fe) • M (F e ); 

m (Fe)  =  0,4464 • 56  g = 2 5 ,0 0 g; 

/«(Cr)  =  «(C r) ■

 

M(Cr);

 

/«(Cr)  = 0,8928 ■



 52  g = 46,43 g.

Q otishm adagi  tem ir va  xrom ning  massa  ulushlari  quyidagilar- 

dan  iborat:

co(Cr) +  co(Fe) =  1  -  co(qo'shimchalar);  co(Cr) + co(Fe)=  1  -  0,05  =  0,95. 

O linadigan  qotishm aning  massasini  topamiz:



.  . 

s.

 

/и(Ғе)+ /и(Сг) 



.  , 


25,00+46,43 



nt-

  i n  


яК чочйш .)  =  ^ Fe)+la((:r)  ;  ra(qotishma) =  

0 95 

g  =  7 5 ,1 9  g.

Olingan  ferroxrom dan  tem ir  va  xrom ning  massa  ulushlarini 

aniqlaymiz:

co(Fe)  = 

- m(Fp  

■;  to(Fe)  = ^

  = 0,3325  yoki  33,25%;

^  


'  

/n(qotishma) 



 

79,19



co(Cr)  = 

—m(£ $

  - ;   co(Cr)  = 

= 0,6175 yoki  61,75%.

^  


 

/w(qotishma) 



'  


75,19 

J

15.24.  Tarkibida  tem ir  bo r  massasi  40  g  bo 'lg an  qotishm a 

nam unasi  m o 'l  m iqdor  sulfat  kislotada  eritildi.  O lingan  eritmaga 

kaliy  bixrom atning  massa  ulushi  14%  bo'lgan  eritmasi  tem irning



ikki  valentli  birikm alarining  to'liq  oksidlanishiga  qadar  qo'shildi. 

Reaksiya  uchun  sarflangan  kaliy  bixrom at  eritm asining  massasi 

210  g  ni  tashkil  etdi.  Q otishm adagi  tem irning  massa  ulushini 

aniqlang. 



Javobi:

 84%.


15.25. 

Massasi  5  g  bo'lgan  xrom  (VI)  oksid  2,24  /  hajmli 

(norm al  sharoitlarda)  am m iak  bilan  reaksiyaga  kirishdi.  Olingan 

qattiq  m odda  m o'l  m iqdor  natriy gidroksid bilan  suyuqlantirildi  va 

so'ngra  reaksion  aralashmaga  m o 'l  m iqdor  sulfat  kislota  eritmasi 

ta ’sir  ettirildi.  Olingan  eritm adan  kristallogidrat  C r2( S 0 4) 3 18H20  

ning  qanday  massasini  ajratib  olish  mum kin?

Yechish.

  Xrom  (VI)  oksid  bilan  am m iak  o'rtasidagi  reaksiya­

ning  tenglamasini  yozamiz:

2 C r0 3  + 2 N H 3  =  Cr:0 3  +  N 2  + 3H 20  

(a)

Reaksiya  uchun  olingan  xrom  (VI)  oksid  va  am m iak  modda 



m iqdorlarini  topamiz:

"<С г 0 => = е

т

;  "<СгО,)  = ^ т о 1 = 0 , 0 5 т о 1 ;



«

)

 = ^

;

  « (N H ,)  = 

mol  = 0,1 mol.

Bundan  am m iak  m o'l  m iqdor  olinganligi  ko'rinib  turibdi.

C r20 3  ning  ish q o r  bilan  reaksiyasining  q a ttiq   m ah suloti 

suyuqlantirilganda quyidagi  reaksiya boradi:

Cr20 3  + 2N aO H   = 2N aC rO ,  +  H 20  

(b)


Olingan  moddaga  m o'l  m iqdor sulfat  kislota  qo'shilganda xrom

(111)  sulfat  hosil  bo'ladi:

2 N aC r0 2  + 4H 2S 0 4  =  Cr2(S 0 4)3  +  N a2S 0 4  + 4H 20  

(d) 


(a)  tenglam adan  quyidagi  kelib  chiqadi:

«(Cr20 3) = ^ я (С г 20 3);  «(C r20 3)  = ^ 0 ,0 5   m ol  = 0 ,0 2 5 mol.

(b) 

va  (d)  reaksiyalarining  tenglam alari  asosida  quyidagini 



yozamiz:

/j(N a C r0 2)  = 2л(Сг20 3);  «(C r2( S 0 4)3)  = ^ « ( N a C r 0 2). 

binobarin,


E ritm adan  ajratib  olish  m um kin  bo'lgan  xrom   (III)  sulfat 

k r is ta llo g id r a t  m o d d a s in in g   m iq d o ri  o lin g a n   x ro m   su lfa t 

m oddasining  m iqdoriga  teng,  y a’ni:

«(Cr2(S 0 4)3) ■

 18Қ О ) = /i(Cr2S 0 4)3;  /?(Cr2(S 0 4)3 • 18H20 ) = 0,025  mol.

K ristallogidratning  massasini  topamiz:

m(Cr2( S 0 4)3  • 18H20 )  = «(C r2( S 0 4)3  • 18H20 )  • M (C r2( S 0 4)3  •

•18H20 ) ;  m(Cr2( S 0 4)3  18H20 )  = 0,025-716  g = 17,9g.



15.26.  Aluminiy  nitrat  va  xrom   (III)  nitrat  kristallogidratning 

C r ( N 0 3)3-  9H 20   aralashm asi  bor.  Massasi  22,35  g  b o ‘lgan  shu 

aralashm a  nam unasi  suvda eritildi va unga natriy gidroksid va m o ‘l 

m iqdor  bromli  suv  qo'shildi.  Olingan  eritmaga  m o ‘1  m iqdor  bariy 

gidroksid  eritmasi  quyildi.  Massasi  5,06  g  bo'lgan  ch o 'km a  hosil 

bo'ldi.  Dastlabki  aralashm adagi  tuzlarning  massa ulushlarini  an iq ­

lang. 

Javobi:

  64,2%  alum iniy  n itrat;  35,8%  xrom   (III)  nitrat 

kristallogidrati.

15.27.  Massasi  6,48  g  b o'lgan  sariq  rangli  natriy  tuzini  sulfat 

kislota bilan kislotali muhitga keltirildi, bunda to 'q  sariq eritma olindi. 

M o 'l  m iqdor  kaliy  sulfat  eritm asi  qo'shilganda  ko'kish-binafsha 

rangli eritm a hosil bo'ldi.  Hosil bo'lgan  eritma  elektroliz qilinganda 

xrom  m etalining  qanday  massasi  ajralib  chiqishi  m um kin?



Yechish.

  Kislotali  m uhitda to 'q  sariq rangga o'tadigan sariq rangli 

natriy  tuzining  eritm asi  —  natriy  xrom at  N a ,C r0 4  dir.  Boradigan 

reaksiyaning tenglamasini  yozamiz.  N atriy xrom at eritmasi  kislotali 

m uhitda  natriy bixrom atga aylanadi:

2 N a C r0 4  +  H 2S 0 4  =  N a 2Cr20 7  +  N a2S 0 4  + H 20  

(a)

N atriy bixrom at sulfat kislota  ishtirokida  kaliy sulfat bilan xrom



(III)  sulfatgacha  qaytariladi:  ko'kish-binafsha  rangli  eritm a  hosil 

bo'ladi:


N a 2Cr20 7  + 3K2S 0 3  + 4H 2S 0 4  =

=  Cr2 ( S 0 4 )3  + 3K2S 0 4  + N a2S 0 4  + 4H 20

2Сг+б 

+6ё -

 2Сг+3  1 

-  

2ё = S*

 



Xrom  (III)  sulfatning  suvli  eritm asining  elektrolizi:

katod (-) Сг+3  + Зе  =  Сг 

2Н 20  + 2Ғ  =  Н 2  + 2 0 Н ' 

anod (+) 2 Н ,0  

- 4 ё  =

  4 Н +  + 0 2

(d)

Dastlabki  m odda  natriy  xrom atning  m iqdorini  aniqlaymiz: 



n(N a,C rO ,) = 

;  «(N a.C rO ,)  = ^

 m ol  = 0,04 mol.

(a),  (b)  va  (d)  reaksiya  tenglam alarini  taqqoslab,  quyidagini 

olamiz:

л(Сг) = /7(Na2C r 0 4);  л(Сг)  = 0,04 mol.



Elektroliz qilinganda ajralib chiqishi  m um kin  bo‘lgan xromning 

massasini  aniqlaymiz:



m(C

r) = «(C r) • M (C r);  w (C r)  =  0 ,04  ■

 52 g -  2,08 g.

15.28.  Tarkibida  massasi  3,17  g  xrom   (III)  xlorid  b o ‘lgan 

suvli  eritmaga  tarkibida  massasi  3,85  g  kaliy  suifid  b o ig a n   eritma 

q o ‘shildi.  Q anday  m o d da  c h o 'k m a g a   tu sh ad i?  C h o 'k m a n in g  

massasini  aniqlang 

Javobi:

  C r(O H ),;  2,06  g.



15.29.  Massasi  3  g  b o ig a n   xrom   (VI)  oksid  120  ml  hajmdagi 

(suvning zichligi  1  g/m l)  suvda eritildi.  O lingan  eritm adagi  xromat 

kislota  N ,S r0 4  ning  massa  ulushini  aniqlang. 

Javobi:

 2,88%.


15.30.  P o latd ag i  xrom ning  massa  ulushi  1%  b o lish i  uchun 

massasi  60  kg  b o ig a n   po'latga  ferroxrom  qotishm asining  qanday 

massasi  q o ‘shilishi  kerak?  X rom ning  ferroxrom dagi  massasi  65% 

ga teng. 



Javobi:

 937,5 g.



16. 

ALKANLAR 

Alkanlarning tuzilishi,  nomenklaturasi  va  xossalari

16.1. 

0 ‘rin  olish  nom enklaturasiga  ko'ra,  quyidagi  birikm a­

larning  nom ini  ayting:

CH,  -   CH -  CH -  CH2-  CH,

I

CH3 



CH3 

CH,  -   CH -  CH,  -   CH  -  CH,  -  CH,  -  CH,

CH3 

C2H5


CH3

CH3  - C H - C H ,   - C H 3



CH 3- C - C H ,- C H 2 - C H 2 - C H 3 

I



CH2 - C H ,

C H 3


CH2- C H 2  - C H 2  - C H 3

I

CH3  - C H 2  - C H - C H -   CH -   C -C H 2- C H 2  - C H 2  - C H 2  - C H 3 



I

I

I



 

CH3  CH3  CH3 



CH3

16.2.  B irikm alarning  nomlariga  qarab  struktura  form ulalarini 

yozing:  2 -m e tilp e n ta n ,  2,  5,  6 -trim etilo k ta n ,  3,  3-dietilgeksan,

1,  3-dim etilsiklogeksan,  2-m etil-4 -izo p ro n iln o n an.

16.3.  C ftH M alkan  izomerlarining struktura formulalarini yozing 

va  ularning  nom larini  ayting.



Yechish.

  C6H 14 tarkibli  m oddaning bitta  izomeri  tarm oqlanm a- 

gan  uglerod  zanjiriga  ega:

CH3  -   CH2  -   CH2  -   CH2  -   CH2  -   CH3 

л -geksan

Ikkita  izom eri—asosiy  zanjirda  beshta  uglerod  atom i  bo'lgan 

izomer:


СН 3 

-   CH -  



С Н 2  -   С Н 2  -   С Н 3 

С Н 3  -   С Н 2 

-   CH -  



СН,   -   СНз

I



С Н 3 

СНз

2 - m e t i l p e n t a n  

3 - m e t i l p e n t a n

N ihoyat,  asosiy  zanjirda  to 'rtta  uglerod  atomi  bo'lgan  yana 

ikkita  izomer:

CH3


CH3  -   CH -   CH -   CH3 

CH3 - ' с -   CH,  -   CH,

i

l

 



I

CH3  CH3 

CH3

2 , 3 - d i m e t i l b u t a n  



2 , 2 - d i m c t i l b n t a n

B inobarin,  C 6H 14  em pirik  form ulaga  beshta  izom er  to 'g 'ri 

keladi.

16.4.  G ep tan n in g   nechta  izom eri  bor?  Shy  izom erlarning 

struktura  formulalarini yozing va nom ini  ayting. 



Javobi:

 9 ta izomeri 

bor.

16.5.  Q uyidagi  birik m alarn in g   qaysilari  iz o m erla r  hisob­

lanadi:  a)  2 -m etilgeksan ;  b)  3 -m e tilg e p ta n ;  d)  3-etilgek san ;

e)  2 ,2 -d im e tilg e p ta n ;  f)  2 ,4 -d im e tilg e k sa n ;  g)  2 -m e tilo k ta n  

Javobi:

  b,  d  va  f.



16.6.  Alkanlar  qatorining  birinchi  yettita  a ’zolari  orasida  bitta 

uglerod  atom i to'rtlam chi  uglerod  atom i tutgan  uglevodorodlardan 

n echtasi  b o 'lish i  m um kin?  Shu  u g lev o d orodlarning   stru k tu ra 

fo rm u lalarin i  tuzing  va  u larning  n o m in i  ayting. 



Javobi:

  4  ta


uglevodorod  (C 6H 12 va  C 6H ]4 da  bittadan va  C 7H 16 da  ikkita).

16.7.  M etan va anorganik reagentlardan foydalanib butan  olish 

m um kin.  Boradigan  reaksiyalaming  tenglam alarini  yozing.



Yechish.

  1.  M etanni  brom lash  y o'li  bilan  bro m m etan   olish 

m um kin  (metil  bromid):

C H 4 + Br4  -> CH3Br + HBr.

2.  Brom m etanni  natriy  bilan  qizdirilganda  etan  hosil  bo'ladi 

(Vyurs  reaksiyasi):

2CH3Br + 2Na -» C2H 6 + 2NaBr.

3.  Etanning  brom   bilan  o'zaro   ta ’sir  etishidan  brom etan  olish 

m um kin:


4.  Vyurs  reaksiyasi  bo'yicha  brom etandan  butan  olinadi: 

2C2H5Br + 2Na - » C4H10  + 2NaBr.

16.8. Quyidagi  o'zgarishlarni  amalga oshirishga imkon beradigan 

reaksiyalam ing  tenglam alarini  yozing:

A14C3  -»  CH4  -» CH3Br -> C2H6  -» C 0 2  -» CH4.

Reaksiyalam ing  borish  sharoitlarini  ko'rsating.



16.9.  2,  4,  5-tetram etil-3-etiloktanning  struktura  formulasini 

yozing.  H am m a  birlam chi,  ikkilam chi,  uchlam chi  va  to 'rtlam ch i 

uglerod  atom larini  ko'rsating.

16.10.  

-

 butanda nechta dixlorhosilali  izomer bo'lishi  mumkin? 

Shu  hosilalarning  struktura  form ulalarini  yozing  va  o 'rin   olish 

nom enklaturasi bo'yicha  nom ini  ayting. 



Javobi:

 6 ta  izomeri.



Alkanlar  formulalari  va  alkanlar  ishtirokidagi 

reaksiyalaming  tenglamalari  bo‘yicha  hisoblashlar

16.11.  Organik m odda tarkibida uglerod  (massa ulushi  84,21  %) 

va  vodorod  (massa  ulushi  15,79%)  bor.  M odda  bug'ining  havoga 

nisbatan zichligi  3,93 ga teng.  Shu  moddaning formulasini  aniqlang.

Yechish.

  M oddaning  form ulasini  Сд.Н  ko'rinishda  ta saw u r 

qilamiz.  H isoblashlar  uchun  massasi  100  g  bo'lgan  m odda  nam u- 

nasini olamiz.  Shu  nam unadagi  uglerod va vodorodning  massasi va 

m odda m iqdorini aniqlaymiz:

m(C)

  = 


/n(modda) •  co(C);  m(C) 

=  


100 

• 

0,8421 g 



=  

84,21 g.


m(H)  =  w(modda)  ■

  co(H);  /n(H )=  100 • 0,1579 g  =  15,79 g.

/ r n  

m(C)

 

84,21



~Щ С)’  n ^

U

~

  m  


=  

’ 

m o



я(Н )  = 

Щ Щ ' 

=

 

mol  =   15,79  mol.



Birikma  tarkibiga  kirgan  vodorod va uglerod  m oddalari  m iq- 

dorining  nisbatini  topam iz:

n(H )  _   15,79  _  

0  


«(C )  “   7,02  ~   ’ 

'

Bu  nisbat 



V

  va 


x

  koeffitsiyentlari  nisbatiga  teng:



" (H )  _  

у 

n(C) 

x

(а)

U glevodorodning  havoga  nisbatan  bug'  zichligini  bilgan  holda 

uning  m olyar  massasini  hisoblaymiz:

M{CxYly) = 29 Dx;  M(CX

H y)  = 29-3,93  g/m ol  =  144  g/m ol.

M olyar massa  ham   quyidagi  ko'rinishda  ko'rsatilishi  m um kin:

(a) 


va  (b)  tenglam alar  sistemasini  yechib,  x   =   8, 

у  =

  18  ni 

topam iz,  ya’ni  uglevodorodning  formulasi  C SH |S,  bu  oktan.

16.12.  Uglevodoroddagi  uglerodning  massa  ulushi  83,33%  ni 

tashkil  etadi.  U glevodorod  bug'ining  vodorodga  nisbatan  zichligi 

36  ga  teng.  U glevodorodning  form ulasini  aniqlang.  U ning  qancha 

izom eri  bor?  Shu  izom erlam ing  struktura  form ulalarini  yozing  va 

nom ini  ayting. 

Javobi:

  C5H (2,  3  ta  izomeri  bor.



16.13.  Siklik  zanjirda  tarm oqlari  bo'lm agan  siklik  tuzilishdagi 

uglevodorod  bug'ining  havoga  nisbatan  zichligi  1,931  dir.  Shu 

moddadagi  uglerodning  massa  ulushi  35,7%  ni  tashkil  etadi.  Ugle­

vodorodning  formulasini  aniqlang  va  uning  struktura  formulasini 

yozing. 

Javobi:

  C4H S.


1614.  Alkan  bug'ining  havoga  nisbatan  zichligi  4,414.  Alkan- 

ning  form ulasini  aniqlang. 



Javobi:

  C 9H 20.



16.15.  Sikloalkan  bug'ining  vodorodga  nisbatan  zichligi  42  ga 

teng.  Sikloalkan  molekulasida  asosiy  uglerod  zanjiridan  chiqqan 

yon  tarm oqlari  yo'q.  Sikloalkan  form ulasini  aniqlang  va  uning 

nom ini  ayting. 



Javobi:

  C6H |2;  siklogeksan.



16.16.  Q andaydir  alkanning  yonishi  uchun  bir  xil  sharoitda, 

shu alkan bug'ining hajmiga nisbatan  8  m arta katta hajmdagi  kislorod 

kerak bo'ladi.  Alkanning  formulasini  aniqlang.

Yechish.

  A lkan  form ulasini  C H ,   .,  k o 'rin ish id a   ta s a w u r

2x -r2


qilam iz.  Agar sarf b o 'lad ig a n   kislorodning  hajm i  alkan  bu g'ining 

h ajm id an   8  m arta  katta  b o 'lsa ,  u  holda  kislorod  m oddasining 

m iqdori  ham   alkan  m oddasining  m iq d o rid an   8  m arta  k atta  b o '­

ladi.  S h u n in g   u ch u n   y o nish  reaksiyasini  q u y id ag ich a  yozish 

m u m k in :

M(CxHy) = M{

C) ■


 x + 

M (H ) ■

 y;

  M ( C ,H ,)  = 12x + y. 

quyidagini  olamiz:

12jc +  y=-114.

(b)


T en g lam an in g   chap  va  o 'n g   to m o n id ag i  a to m a r kislorod 

m oddasining  m iqdorini  aniqlaymiz:



nch

 (O)  = 8 -2   mol  =  16  mol; 



nA

O)  = [2x + (x +1)1]  mol  =  (3x  +   1)  mol.

Quyidagicha 

пл (

О)  =  /70.(0 );  16 = Зх +1  bo'lishi  shart.

Tenglam ani  yechib,  x   =   5  ni  topam iz,  ya’ni  alkanning  for­

mulasi  C 5H 12  ekan.  Bu  pentan.



16.17.  Sikloalkanning  yonishi  uchun,  uning  bug'ining  haj- 

miga  nisbatan  9  m arta  katta  hajm dagi  kislorod  sarflanadigan, 

sikloalkanning  form ulasini  aniqlang.  Agar  sikloalkanning  ug­

levodorod  skeleti  ta rm o q lan m ag an   tuzilishga  ega  b o 'ls a ,  shu 

sikloalkanning  nom ini  ayting. 

Javobi:

  C6H |2,  siklogeksan.



16.18.  Massasi  7  g  b o ig a n   sikloalkan  yonganda  massasi  22  g 

bo'lgan  uglerod  (IV)oksid  hosil  bo'ladi.  Bunda  norm al  sharoitda 

o 'lch ang an  qancha  hajm  kislorod  sarflanadi?

Yechish.

  1.  Y onishda  hosil  bo'ladigan  uglerod  (IV)oksidning 

m odda  m iqdorini aniqlaymiz:

n(C0>} = $ § § ) ;  n(COi)=S   mo1= °-5 moL

U glerod  (IV)oksid  form ulasidan  quyidagi  kelib  chiqadi: 



n{C)

  = я ( С 0 2);  л(С)  = 0,5 mol:

0,5 m ol—sikloalkandagi uglerod moddasining m iqdori.  Uglerod 

massasini  aniqlaymiz:



m(C)=m(C) - M(C);  m(C) =

 0,5-12 g  =  6  g.

Sikloalkan  tarkibidagi  ato m ar  vodorod  m oddasining  massasi 

va  m iqdorini  hisoblaymiz:



m(H)=m

 

(s ik lo a lk a n )-m ( 0 ;  m ( H ) = ( 7 - 6 ) g   =   1  g; 



п ( Щ   =  

щ н у

  /7( H )  =   T

m o l =  

1

  m o L



V odorod  bilan  suv  hosil  qilib  birikadigan  ato m ar  kislorod 

m oddasining m iqdori  /7,(0)  ni va  C 0 2hosil  bo'Iishida uglerod  bilan 

b irik a d ig an   a to m a r  kisloro d   m o d d a sin in g   m iq d o ri  /7 ,(0 )  ni 

hisoblaymiz.  Suv  form ulasidan  quyidagi  kelib  chiqadi:



662

л,(О)  = ^  л(О)  =  л,(О)  = -j 1  mol  =  0,5  mol.

Uglerod  (IV)oksid  formulasining  asosida  quyidagini  yozamiz:

/2,(0)  = 

2n(C);

 

nj(O ) = 2 -0 ,5   m ol  =  I  mol.



A tom ar  kislorod  m oddasining  um um iy  m iqdorini  topamiz:

n(O) =

  « ,(0 ) + az2(0 ) ;  л (0 ) =  (0,5 + 1)  mol  =  1,5  mol.

M olekular  kislorod  moddasi  miqdori  quyidagidan  iborat:

л ( 0 ,)   = | л ( 0 ) ;   л ( 0 2)  = - у   m ol  =  0,75  mol.

N orm al  sharoitdagi  kislorodning  hajm ini  aniqlaymiz:

V

( 0 2) =  л ( 0 2) ■

 

Vm\

  л ( 0 2)  =  0 ,7 5 -2 2 ,4   1=  16,8  1.



Yechish.

  2.  Dastlabki  modda sikloalkan  ekanligi  m a’lum.  U ning 

formulasini  C vH b  ko'rinishda  yozish  m um kin.  Sikloalkan  yonish 

reaksiyasining  tenglamasi:

С ,Н 2д  + 1 x 0 2 

  C 0 2  + x H 20 .

Hosil bo'lgan uglerod  (TV)oksid  m oddasining  m iqdorini  an iq ­

laymiz:


n(C 0^

=

i w



t)  '•

  " (С О г )= S   mo1  =   ° ' 5  mo1

Reaksiya  tenglam asidan  quyidagi  kelib  chiqadi:

3

" ( O



2

)  _  


7X 

n(C

0

2) 



-v  '

B undan  quyidagi  kelib  chiqadi:

л ( 0 2)  = |  л ( С 0 2);  л ( 0 2) = |   0,5  mol  =   0,75  mol.

N orm al  sharoitdagi  kislorod  hajm ini  topamiz:



V (0 2) = n(02) V m,

  л ( 0 2)  =  0,75■22,4 =   16,8  litr.



16.19.  Massasi  3,6 g bo'lgan  alkanning yonishidan  5,6  1 hajmli 

(norm al sharoitda)  uglerod  (lV)oksid  hosil bo'ladi.  Reaksiya  uchun 

normal  sharoitga  keltirilgan  qancha  hajm   kislorod  kerak  bo'ladi? 

Javobi:

  8,96  1.



16.20.  Massasi  14,2  g  bo'lgan  uglevodorodning  yonish  m ah ­

sulotlari uglerod  (IV)oksid va  massasi  19,8  g bo'lgan suvdir.  Yonish

663


jarayonida  qancha  hajm  kislorod  sarf qilingan  edi?  Hajmni  norm al 

sharoitda  hisoblang. 



Javobi:

 3,472  litr.

16.21.  112  litr  hajmli  (normal  sharoitda)  propanning  yonishi- 

dan  hosil  bo'lgan  uglerod  (lV)oksidni  yuttirish  uchun  kaliy  gidrok­

sidning  massa  ulushi  20%  va  zichligi  1,19 g/m l  bo'lgan  eritmasidan 

qancha  hajm  kerak bo'ladi? 



Javobi:

  10,0 litr.

16.22.  Hajm i  5  litr  bo'lgan  m etan  bilan  2.1itr  hajmdagi  etan 

aralashm asini  yondirish  uchun  qancha  hajm  havo  kerak  bo'ladi? 

K islorodning  havodagi  hajmiy ulushi  21%  ni  tashkil  etadi.  Barcha 

hajm lar  norm al  sharoitga  keltirilgan. 



Javobi:

  30,9  litr.

16.23.  Xlorlanish  natijasida  olinishi  m um kin  bo'lgan  uglerod 

tetraxloridning  m assasini  hisoblang.  G azlarning  hajmi  norm al 

sharoitga  keltirilgan.  M ahsulot  unum i  nazariy  ehtim ol  tutilganini 

70%  ni  tashkil  etadi.



Yechish.

  M etanni  uglerod  tetraxloridgacha  xlorlanish  reaksi­

yasining  tenglam asini  yozamiz:

C H 4  +4C12  -»  CC14  +4H C 1 

Dastlabki  m oddalam ing  m iqdorini  aniqlaymiz:

я (С Н 4)  = - ^ > ;   h (C H 4)  = 



~ ~

  m ol  =  0,5  mol;

я (С

1

2)  = Ш 2 ) ;   я(С12)  = 



mol  =  2,5  mol;

я (С Н 4)  :и(С12)  =  0,5 :  2,5 =  1:  5

binobarin,  xlor  m o 'l  m iqdorda  olingan.

Reaksiyaning  tenglam asidan  quyidagi  kelib  chiqadi:

л(СС14)  = « (C H 4);  л(СС14) = 0 ,5   mol.

M iqdoriy  unum da  olinishi  m um kin  bo'lgan  uglerod  tetraxlo­

ridning  massasini  aniqlaymiz:

w (C C l4)  =«(C C 14) ■

  M (CC14);  w (C C l4)  = 0,5-154  g  =  77  g.

M ahsu lot  u n u m in in g   nazariy  eh tim o l  tutilg an in in g   70%  ni 

tashkil  etish in i  hisobga  olib,  o lin g an   CC14  ning  m assasini  to p a ­

miz:


16.24.  Massasi  2,84 g bo'lgan yodm etan,  massasi  0,69 g bo'lgan 

n atriy  m etalli  bilan  q o 'sh ib   q iz d irilg an d a,  n o rm al  sh aro itd a 

o'lch ang an  179,2  ml  hajmli  etan  olindi.  Reaksiya  m ahsulotining 

unum ini  aniqlang. 



Javobi:

  80%.


16.25.  Massasi  16  g bo 'lg an   texnik  alum iniy  karbid  nam u n a- 

siga  m o 'l  m iq d o r  suv  b ilan   ish lov   berild i.  A gar  k arbiddagi 

q o 's h im c h a la rn in g   m assa  u lu sh i  10%  b o 'ls a ,  reaksiya  m a h ­

sulotining unum i 



75%

 ga teng bo'lsa,  hosil bo'lgan gazning hajmini 

aniqlang.  G azning  hajm ini  norm al  sharoitda  hisoblang. 

Javobi:

5,04  litr.



16.26. 

G az  konlarining  biridagi  tabiiy  gaz  tarkibida  m etan 

(hajmiy  ulushi  92%),  etan  (3%),  propan  (1,6% ),  butan  (0,4%), 

azot  (2% ),  uglerod  (lV )oksid,  suv  bug'i  va  boshqa  yonm aydigan 

gazlar  (1%)  bor.  5m 3 hajmdagi  (norm al  sharoitda)  gazni  yondirish 

uchun  qancha  hajm  havo  kerak  bo'ladi?  K islorodning  havodagi 

hajm iy  ulushi  21%  ni  tashkil  etadi.  H avoning  hajm ini  norm al 

sharoitda hisoblang.



Yechish.

  Tabiiy  gaz  tarkibida  to 'rtta   yonuvchan  kom ponent: 

m etan  C H 4,  etan  C ,H 6,  propan  C 3H 8  va  butan  C4H 1() bor.

G azlarning  yonish  reaksiyalarining  tenglam alarini  yozamiz:

U larning  hajmi  5  m 3  bo 'lg an   tabiiy  gazdagi  hajm larini  aniq­

laymiz:


F ( C H 4) = Fcp(CH4); 

K (C H 4) = 5 • 0,92 m 3  = 4 , 6 m 3;



Tabiiy  gazlar

C H 4  + 2 0 2  -»  C 0 2  + 2 H ,0  

C2H 6  + 3 ,5 0 2  -» 2 C 0 2  + 3H 20  

C 3H 8  + 5 0 2  -» 3 C 0 2  + 4 H 20  

C4H ,0  + 6 ,5 0 2  ->  4 C 0 2  + 3 5 H 20

(a)

(b) 


( Ф  

(e)

Г (С 2Н 6) =  Гф (С 2Н 6); 



V(C2H6)

 = 5 ■


 0,03 m 3  = 0,15 m; 

Ғ (С 3Н 8)  =  Ғф(С3Н 8); 

F ( C 3H 8) = 5 0 , 016 m 3  = 0,08 m 3; 

V(C4H J

 =  Ғ Ф(С 4Н |0); 

K (C 4H 10) = 5  0,004 m 3  = 0,02 m 3;

(a)  tenglam adan  quyidagi  kelib  chiqadi:



Shunga  o'xshash  (b).  (d)  va  (e)  reaksiyalam ing  tenglamala- 

ridan  foydalanib  quyidagilarni  hosil  qilamiz:

Қ ( 0 2)  = 3 ,5 К (С 2Н 6); 

Қ ( 0 2) = 3,5 • 0,15 m 3  = 0,525 m 3;



Vd

 ( 0 2) = 5 F  (C H 38); 

^ ( 0 2) = 5  0 ,0 8 m 3  =  0 ,4 m 3;

V'

 ( 0 2)  = 6,5 K (C4H 10); 



V'

 ( 0 2) = 6,5 • 0,02 m 3  = 0,13 m 3.

Reaksiya  uchun  kerak  bo'ladigan  kislorodning  um um iy  hajmi 

quyidagidan  iborat:



K(02) = Ke(02) + K4(02) + K,(02) + K(02);

V (0 2) = (9,2 +

 0,525 + 0,4  + 0,13) m 3  = 10,255 m 3.

H avoning  zarur  bo'lgan  hajmini  hisoblaymiz:

F(havo) = 

’ 

^(havo) = 



m 3 =  48,83  m 3.

C0(O2) 


U ,21

16.27.  Hajm i  240  litr  (normal  sharoitda)  b o'lgan  tabiiy  gaz 

asetilen  olish  uchun  ishlatildi.  M etanning  gazdagi  hajmiy  ulushi 

95%  ni  tashkil  etadi.  Agar  m ahsulot  unum i  60%  ni  tashkil  etsa, 

hosil  b o 'lg an   asetilenning  norm al  sharoitga  keltirilgan  hajm ini 

aniqlang. 



Javobi:

  61,2  litr.

16.28.  Hajm i  40  litr  (norm al  sharoitda)  bo'lgan  tabiiy gazdan 

massasi  30,3  g  b o'lg an  xlorm etan  olindi.  Agar  xlorm etan  unum i 

nazariy  ehtim ol  tutilganning  40%iga  teng  bo'lsa,  tabiiy  gazdagi 

m etanning  hajmiy  ulushini  aniqlang.



Yechish.

  Tabiiy  gaz  tarkibidagi  m e tan d an   xlorm etan   olish 

reaksiyasining  tenglam asini  yozamiz:

C H 4  +C 12  ->  C H 3C14  +H C 1

U num   m iqdoriy  bo'lganida  hosil  bo'ladigan  xlorm etanning 

massasini  aniqlaymiz:

( Г л

г ,   ^>,4 



/л (С Н ,С 1 )  100 

/ / ^ t j   p i \  

30,3-100

tf?(CH3C l) = 

-----;  /7J(CH3C1) = 

’ 

=  7э,7ь  g.



f|  

4U

С Н 3С1  m oddasining  m iqdorini  hisoblaymiz:





"<С Н »С1)  = !

у

  mol  =1, 5  mol.

Reaksiya  tenglam asidan  quyidagi  kelib  chiqadi: 

я (С Н 4)  =  «(CH ,C 1);  /?(CH4) = 1,5 mol.

N orm al  sharoitdagi  m etanning  hajmini  topamiz:

K (C H 4)  =  я (С Н 4) • 

Vm;

  x (C H 4) =  1,5-22,4  litr  =  33,6  litr.



K C H .)  = ^

  = 0 ,8 4 y o K 8 4 % .



16.29.  Massasi  14,4kg  bo'lgan  molibden  (Vl)oksidni  qayta­

rish  uchun  kerak  bo'ladigan  vodorod  olish  uchun  tarkibida  m etan 

(hajm iy  ulushi  96%),  azot,  inert  gazlar,  uglerod  oksidlari  va  juda 

kam   m iqdordagi  boshqa  q o 'sh im ch alar  b o 'lgan   tabiiy  gazning 

hajm ini aniqlang.  Vodorod tabiiy gazni  suv bug'i bilan konversiyalab 

olinadi.  Vodorod  unum i  80%  ni  tashkil  etadi.  H ajm ni  norm al 

sharoitda  hisoblang. 

Javobi:

 2,92  m 3.



16.30.  M etanning  hajm iy  ulushi  90%  ni  tashkil  etadigan  60  1 

hajmdagi  (norm al sharoitda)  tabiiy gazdan zichligi  1,5 g/m l bo'lgan 

qan ch a  hajm  xloroform   olish  m um kin.  X loroform ning  unum i 

nazariy  ehtim ol  tutilganidan  70%  ini  tashkil  etadi. 



Javobi:

  134,4 


ml.

17.  ALKENLAR.  ALKINLAR.  ALKADIYENLAR

To‘yinmagan  uglevodorodlarning  nomenklaturasi 

va  izomeriyasi

17.1.  Quyidagi  birikm alarning  nom ini  ayting:

C H 2  =  CH -  CH  =  CH -  C H 3 

C H 2 = C H - C H   = CH

C H 3  -  С = CH -  C H - C H 2  -  C H 3  CH  = C -  C H - C H 2  -  C H 3

















3

C H 3 


C H 3 

C H 3


C H 3  -  CH -  C - C H   = C -  CH  = C -  CH , 

C H   ЕЕ 

с 

-  C H - C H 3















3

C H 3 


C H , 

C H 3 


C H 3

1 7 .2 .  Q uyid ag i  b irik m a la rn in g   n o m ig a   k o 'r a   s tru k tu ra  

formulalarini  yozing:  3-m etilpentan-l,  2,  3-dim etilbutadiyen-l,  3; 

4 - m e t il p e n tin - 2 ;  2 - m e t i l g e p t a t r i y e n - 1,  3,  5,  2-  m e til- 4 -  

izopropilgeksen-1.



17.3.  C 5H 10 em pirik formulaga  alkenlarning qancha izomerlari 

muvofiq  kelishi  m um kin?  Bu  izom erlam ing struktura  formulalarini 

yozing va  ularning  nom ini  ayting.

Yechish.

  C 5H 10  formulaga javob  beradigan  alkenlarning  asosiy 

zanjirida  beshtadan  uglerod  atom lari  bor  ikkita  izomeri  bo'lishi 

m um kin:



CH2  =  CH  -   CH2  -   CH2  -   CH3 

CH2  -   CH  =  CH -   CH2  -   CH3

penten-l 

penten-2

Shuningdek,  yana  asosiy  zanjirda  to'rttad an   uglerod  atom lari 

b o ig a n   uchta  izomeri  bor:





2

3

4

 



2

3

4

 

1

2

3

4

CH,  = C - C H ,   - C H 3  CH3 - C = C H - C H 3  CH2= C H - C H - C H 3

2-metilpentan-2 

CH3 

CH3

2 - m e t i l p e n t a n - 2  

3 - m e t i l p e n t a n - 3

S hunday  qilib,  C 5H 10  formulaga  beshta  alken  izom eri  muvofiq 

keladi.

17.4.  N ech ta  alkinlar  izoprenga  izom er  b o ‘la  oladi?  Shu 



alkinlarning struktura formulalarini yozing va nom ini ayting. 

Javobi:

3  ta alkin izomeri.

17.5.  C 6H 12  formulaga  alkenlarning  nechta  izom eri  muvofiq 

keladi?  Ularning struktura  form ulalarini yozing va ularning  nom ini 

o ‘rin  olish nom enklaturasiga  ko‘ra  ayting. 

Javobi:

  11  alken  izomer.

17.6.  C 4H S  formulaga  javob  beradigan  barcha  izom erlarning 

struktura formulalarini  yozing. 



Javobi:

 5 ta  izomer (3  ta alken va 2 ta 

sikloalkan).

Alkenlar,  alkinlar  va  alkadiyenlaming 

xossalari  va  olinishi

17.7.  Quyidagi o'zgarishlarni  amalga oshirishga imkon beradigan 

reaksiyalam ing  tenglam alarini  yozing:

H2S04(kons.), 180...200°C  v   HBr  v   Na,t 

-H 2

e t il  sp irt  — г—

------------------------------------ »  Л ---------- »  I   ---------- »  Z --------

—>  b u ta d iy e n -1,3



Yechish.

  1.  Etil  spirtini  180...200°C gacha konsentrlangan  sulfat 

kislota  b ilan   qizd irilg an d a  v o d o ro d   brom id  bilan  reaksiyaga 

kirishadigan  m ahsulot  hosil  bo'lishi  kerak.  Bu  etilen  (X  m oddasi). 

Reaksiyaning  tenglamasi:

C 2H 5O H ___H2S04,18Q...200°C 

) C2H 4  + H 20

2.  V odorod  brom idning  etilenga  birikishi  natijasida  brom etan 

(Y)  hosil  bo'ladi:

C 2H 4  + H B r —»C 2H 5Br

3.  B rom etan  natriy  ishtirokida  qizdirilganda  butan  (Z)  hosil 

bo'ladi:


4. 

Butanning  alum iniy  va  xrom  (III)  oksiddan  iborat  bo'lgan 

katalizatorlar  ishtirokida  degidrogenlanishi—b u tad iy en -1,3  ning 

olish  usullaridan  biridir:

CH 3  -  CH,  -  CH2  -  CH3  А12°

з

»С



г

20

з



c h


2  = CH -  CH^= CH2 + 2H2.

17.8.  Quyidagi  o'zgarishlarni amalga oshirishga imkon beradigan 

reaksiyalaming  tenglam alarini  yozing:

x lo r b u ta n ^ b u te n - 1 

1,2 -d ib ro m b u ta n -> b u tin -1.

Reaksiyalam ing  borish  sharoitlarini  ko'rsating.

17.9.  Quyidagi  sxemaga ko'ra  boradigan sintezning birinchi va 

ikkinchi  bosqichlarida  olinadigan  birikm alarning  nomini  ayting:

kalsiy  karbid->X ->Y ->xloretan.

U shbu  o 'zg arish larn i  am alga  oshirishga  im kon  beradigan 

reak siy a lam in g   te n g la m a la rin i,  u la rn in g   bo rish  sh a ro itla rin i 

ko'rsatib  yozing. 



Javobi:

  X —asetilen;  Y —etilen.



17.10.  Q anday  qilib,  m etandan  ikkita  h ar  xil  usullar  bilan 

etan  olish  m um kin?  Amalga  oshirilishi  zarur  bo'lgan  reaksiya- 

larning  tenglam alarini  yozing.

Yechish.

  1.  M etanni  yuqori  tem peraturada  qizdirib  asetilen 

olamiz:

2CH,  1500°C,  C2H 2  + 3H2 



Asetilenni  gidrirlab  etan  olamiz:

C2H 2 + 2H2  ^ C 2H 6 



Yechish.  2.

  M etanni  xlorlab,  xlorm etan  olamiz:

C H 4 + C12  -> C H 3C1 + HC1 

X lornietanni  natriy  bilan  qizdirib  (Vyurs  sintezi),  etan  olamiz: 

2CH 3C1 + 2Na  -4  C2H 6  + 2N aH C l

17.11.  Quyidagi  o'zgarishlarni  am alga  oshirilishi  m um kin 

bo'ladigan  reaksiyalam ing  tenglam alarini  yozing:

A14C3  -»  X  -»  Y  -»  C u 2C,

X va Y birikmalarning nomini  ayting. 



Javobi:

 X—  metan; Y—asetilen.



17.12.  Kalsiy karbid va anorganik reaktivlardan foydalanib,  1,2- 

d ixloretan  va  1,1-d ix lo retan   olishni  am alga  oshirishga  im kon 

beradigan  reaksiyalam ing  tenglam alarini  yozing.  Reaksiyalaming 

borish  sharoitlarini  ko'rsating.



17.13.  Birikm aning tarkibi  C4H0 formula bilan ifodalanadi.  Bu 

birikm aning  brom li  suv  bilan  oson  o ‘zaro  ta ’sir  etishi,  kumush 

oksidning  am m iakli  eritmasi  bilan  reaksiyaga  kirishmasligi,  lekin 

sim obning  ikki  valentli  tuzlari  ishtirokida  suvni  biriktirib  olishi 

m a’lum.  Birikm aning struktura  formulasini yozing va uning nom ini 

ayting.


Yechish.

  U glevodorodning  form ulasiga  qaraganda  birikm a 

alkinlarga,  alkadiyenlarga  va  siklik  alkenlarga  taalluqli  b o 'lishi 

m um kin,  chunki  ularning  tarkibi  C4H 6  formula  bilan  ifodalanadi. 

Sim obning  ikki  valentli  tuzlari  ishtirokida  suvni  biriktirib  olish 

reaksiyasi  alk in lar  u ch u n   xarak terlidir.  U glevodorod  kum ush 

oksidning ammiakdagi eritmasi  bilan o'zaro ta ’sir etmasligiga sabab, 

unda  birinchi  uglerod  atom ida  uchlam chi  bog'  yo'q.  Binobarin, 

alkinning  struktura  formulasi  quyidagicha:

C H 3- C   =  C - C H 3

Bu  butin-2.

17.14.  Tarkibi  C3H 4 formula  bilan  ifodalanadigan  uglevodorod 

bromli  suv  bilan  va  vodorod  ajratib  natriy bilan  o'zaro   ta ’sir etadi. 

U glevodorodning  struktura  formulasini  yozing  va  uning  nom ini 

ayting. 


Javobi:

 propin.


Hisoblashga  doir  masalalar

17.15.  H ajm i  1,12  1  (no rm al  sharoitda)  b o 'lg an   prop ilen 

bro m ning  m assa  ulushi  1,6%  b o 'lg an   brom li  suvning  qancha 

massasini  rangsizlantirishi  m um kin? 

Javobi:

  500  g.



17.16.  H ajm i  400  ml  (norm al  sharoitda)  bo'lgan  m etan  bilan 

etilen  aralashm asi  brom ning  m assa  ulushi  3,2%  b o 'lg an   40  g 

massadagi  brom li  suvni  rangsizlantirdi.  Aralashmadagi  etilenning 

hajmiy  ulushini  aniqlang.



Yechish.

  Bromli  suv  faqat  etilen  bilan  o'zaro  oson  ta ’sir  etib 

1,2-dibrom etan  hosil  qiladi:

C ,H 2 + Br2  -»  C2H 4Br2

Bromli  suv  tarkibidagi  m olekular  holdagi  brom   m oddasining 

massasini va  m iqdorini  aniqlaymiz:



n(C 2H 4) = л(Вг2):л(С 2Н 4) =  0,008  mol.

Etilenning  norm al  sharoitdagi  hajm ini  topamiz:

F (C 2H 4) = «(C2H 4) • 

Vm;

  F (C 2H 4) = 0,008-22,4  1 = 0,792  1-179,2ml.

Etilenning  aralashmadagi  hajmiy  ulushini  aniqlaymiz:

(KC3H 4) = 

= 0,448  yoki  44,8%.

17.17.  Massasi  5,8  g b o ‘lgan  etan  bilan  etilen  aralashm asining 

gidrogenlanishi  natijasida  massasi  6,0 g bo'lgan gaz olindi.  Etilenning 

dastlabki  aralashmadagi  massa va  hajmiy  ulushini  aniqlang. 



Javobi: 

massa  ulushi—0,48;  hajmiy  ulushi—0,50.



17.18.  N orm al  tuzilishdagi  alkenning birinchi  uglerod atom ida 

ikkilamchi  bog‘  bor.  Massasi  0,7  g  b o 'lg an   shu  alken  nam unasi 

massasi  1,6 g bo'lgan brom ni  biriktirib  oldi.  Alkenning  formulasini 

aniqlang va  nom ini  ayting. 



Javobi:

 penten-1.



17.19.  Tarkibida etilen (massa ulushi  54,5%),  propilen  (27,3%) 

va butilen  (18,2%)  bo'lgan  15,4 g  massali gazlar aralashmasi  normal 

sh aro itda  o 'lch a n g an   qancha  hajm   v odorodni  biriktirib  olishi 

m um kin? 



Javobi:

  10,08  1.



17.20.  6  1  hajmdagi  propan  bilan  propilen  aralashmasiga  5  1 

hajmdagi vodorod  qo'shildi.  G azlar aralashm asi  qizdirilgan  platina 

katalizatori  ustidan  o'tkazildi.  Reaksiya  m ahsulotlarini  dastlabki 

sharoitga  keltirilgandan  so'ng,  aralashm aning  hajmi  7  1  ga  teng 

bo'lib qoldi.  Propan va propilenning dastlabki gazlar aralashmasidagi 

hajmiy  ulushlarini  aniqlang.



Yechish.

 Propilen va vodorod o'rtasidagi katalizator ishtirokida 

boradigan  reaksiya  tenglamasini  yozamiz:

C ,H 6  + H 2  ^   C 3H 8

Q uyidagi  belgilarni  kiritam iz: 

V —

 propan  va  p ro pilenn in g  

dastlabki  aralashm asining  hajmi;  Қ —reaksiyadan  keyingi  gazlar 

aralashm asining  hajm i;  K(H2) —  v o d o ro d n ing   dastlabki  hajm i; 



V '(K

2) —reaksiyaga  kirishgan  v o d o ro d n in g   hajm i;  F (C 6H 6) — 

ppopilenning dastlabki  aralashmadagi  hajmi;  F '( C 3H 6) —C ,H 6 ning


reaksiyaga  k irish g a n   h ajm i;  F (C 3H S) —p ro p a n n in g   d astlab k i 

aralashm adagi  hajmi.

Teng  hajmdagi  vodorod va propilenning  o'zaro ta ’siri  hisobiga 

gazlar  aralashm asining  hajmi  kamayadi:

F (H 2)  =  F '(C 3H 6) =  ^ + F ( H 2) - F 2;

Г ( Н 2)  =  F '(C 3H 6)  = (6 + 5 -  7)  1  =  4  litr.

B inobarin,  vodorod  m o 'l  m iqdorda  olingan  va  aralashmadagi 

propilenning  ham m asi  vodorod  bilan  reaksiyaga  kirishgan,  ya’ni

F (C 3H 6)  =  Г ( С 3Н 6) ;Ғ ( С 3Н 6)  = 4   litr.

Propanning  propilen  bilan  berilgan  aralashmasidagi  hajm ini 

aniqlaymiz:

V(

C 3H 8) = 



Қ

  - ( C 3H 8);  F (C 3H 8) =  ( 6 - 4 )   1  =  2  litr.

U shbu  gazlarning  dastlabki  aralashm asidagi  p ro panning  va 

propilenning  hajm iy  ulushlarini  hisoblaymiz:

Ф(С3Н 8)  = ^ Н ^ ;   ф(С3Н 8) = |  = 0,333  yoki  33,3%;

ф(С3Н 6) = - ^ ^ 2 ;   Ф(С3Н 6) = 1  = 0,667  yoki  66,7%.

17.21.  E tan,  etilen  va  vodoroddan  iborat  20  1  hajm li  gaz 

aralashmasi bor.  Bu aralashma qizdirilgan platina katalizatori ustidan 

o'tkaziladi.  Reaksiya mahsulotlarini dastlabki sharoitga keltirilgandan 

so'ng  aralashm aning  hajmi  13  1  ni  tashkil  etdi.  Bundan  1  litri  esa 

reaksiyaga  kirishm agan  vodorod  hisobiga to 'g 'ri keladi.  G azlarning 

dastlabki  aralashm adagi  hajmiy  ulushlarini  aniqlang. 



Javobi:  25% 

C 2H 6;  35  %  C2H 4;  40%  H 2.

17.22.  Massasi  8,1  g  bo'lgan  b u ta d iy en -1,3  ning  gidrogenla- 

nishi  natijasida b utan  va b u te n -1  aralashmasi olindi.  Shu  aralashm a 

brom  eritmasi orqali o'tkazilganda  10,8 g massadagi  1,2-brom butan 

hosil  b o 'ld i.  O lingan  aralashm adagi  uglevodorodlarning  massa 

ulushini  aniqlang.

Yechish.

  B u tad iy en -1,3  ning  gidrogenlanishi  quyidagi  teng- 

lamalarga  muvofiq boradi:

C4H 6 + H 2  - > C 4H 8 

(a)

butadiyen-1,3 



buten-1

C 4H 6  + 2 H 2  ->  C4H 10 

(b)

butadiyen-1,3 



butan

Hosil  b o ‘lgan  aralashm a  kom ponentlaridan  brom   bilan  faqat 

b u te n -1  o ‘zaro  ta ’sirlashadi:

C 4H 8  + B r2  —> C 4H 8Br2 

(d)


1,2

  - d i b r o m b u t a n

H o sil  b o 'lg a n   1,2 - d ib r o m b u ta n n in g   m o d d a   m iq d o rin i 

aniqlaymiz:

" -  

ш

Ш

 •

  "= t f mo1  =   °>05

(d)  reaksiya  tenglam asidan  quyidagi  kelib  chiqadi: 

я (С 4Н 8)  =  л(С 4Н 8Вг2); 



п(С4Нн)

  =  0,05  mol.

Hosil  bo'lgan  b u te n -1  ning  massasini  aniqlaymiz:

™(С4Н 8)  =  и(С4Н 8) Л / ( С 4Н 8);  /w(C4H 8)  =  0,05 • 56  g  =  2,8  g.

(a)  reaksiya  tenglamasi  asosida  quyidagini  yozamiz: 

яД С 4Н 6)  =  и(С4Н 8);  яа(С 4Н 6)  = 0,05  mol.

0,05  m o l—reaksiyaga  kirishgan  b u ta d iy e n -1,3  m oddasining 

miqdori.


B u ta d iy en -1,3  m oddasining  dastlabki  m iqdori  quyidagidan 

iborat:


"(С' Н‘) = Ш Ы иУ

  "


Download 6.95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   71   72   73   74   75   76   77   78   ...   81




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling