Қ. Ж. Мирзаев, Э. Ш. Шавқиев,Б. К. Жанзаков

5.3. Инновацион фаолиятда инвестицияларнинг иқтисодий самарадорлигини баҳолаш

Инновацион-инвестицион фаолият − корхона кийматини оширишнинг асосий омили ҳисобланади. Чунки, у корхона даро­мад­ла­ри­нинг ўсишини, молиявий хавф-хатарлар даражасининг ҳамда иш­лаб чикариш харажатларининг камайишини таъминлайди. Бу, таби­ий­ки, корхона фаолияти самарадорлигининг ошишига ва мулкининг кўпа­йишига олиб келади.

Шу сабабдан ҳам ҳар қандай инновацион-инвестицион лойиҳа­нинг самарадорлигини баҳолаш зарур бўлади.
Инновацион-инвестицион лойиҳа самарадорлигини баҳолаш − ишлаб чиқаришга киритилаётган капиталнинг қайтиб келиш муд­да­ти­ни ва корхонанинг ривожланиш суръатини аниқлаш ҳамда бошқа со­циал-иқтисодий муоммаларни ҳал этиш имконини беради.
Туристик корхоналар фаолиятига жалб қилинаётган инвес­ти­ция­лар мумкин қадар кўпроқ фойда (қайтим) келтириши лозим. Акс ҳолда сарфланган ресурслар беҳудага кетади, мулкдорларнинг (қолаверса жамият аъзоларининг) илгариги ва ҳозирги меҳнати йўққа чиқади.
Инновацион-инвестицион фаолиятнинг иқтисодий самара­дор­ли­гини баҳолашда иккита вазифа ҳал қилинади:

• 
  капитал қўйилмаларнинг қопланиш муддати ва даро­мад­ли­ли­ги нуқтаи назаридан, энг мақбул вариант танлаш имкониятини яра­тув­чи инвестицион лойиҳа самарадорлигини баҳолаш;
  
• 
  туристик маҳсулот ишлаб чиқариш кўрсаткичларини яхшилаш мақ­садига киритилувчи инвестициялар самарадорлигини баҳолаш (қў­шимча маҳсулот ишлаб чиқариш, таннархни камайтириш, фой­да­ни ошириш ва ҳоказо).
  

Инновацион–инвестицион лойиҳаларни иқтисодий жиҳатдан баҳолашда маркетинг тадқиқотларини амалга ошириш аҳамиятли ҳисобланади. Маркетинг тадқиқот давомида талаб ва ундан келиб чи­қув­чи таклиф, бозор сегментацияси, баҳони шакллантириш стра­те­гияси, молиялаштириш манбалари ва бошқалар аниқланади.
Инновацион-инвестицион лойиҳалар муқобиллик асосида танланади. Танланган лойиҳани амалга ошириш учун бирламчи-рух­сат берувчи ҳужжатлар, техник ва бошқа қарорлар, жумладан, муҳан­дислик таъминоти, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш бўйича чора-тадбирлар тайёрланади.
Инновацион-инвестицион лойиҳани баҳолашда вақт омили ҳам ҳисобга олинади. Ҳар қандай лойиҳа маълум бир вақт оралиғида ўз самарасини беради. Вақт ўтиши билан унга мос равишда у ўз самарасини йўқотиб боради. Шу сабабдан, лойиҳаларни баҳолашда инвестицион объектларни эксплуатация қилиш муддати ҳисобга олинади.
Амалиётда, кўпинча, инновацион-инвестицион лойиҳалар турли хил вариантларда тузилади ва кўриб чиқилади. Улар бир-бири билан қиёсланади, сўнгра улардан энг мақбули танлаб олинади. Инновацион-инвестицион лойиҳаларнинг самара­дор­ли­ги­ни баҳолашда қуйидагилар асосий кўрсаткич ҳисобланади:

• 
  инвестицияларнинг ҳар бир сўмига тўғри келувчи қўшимча маҳсулот:
  

Бу ерда,
Э –инвестициялар самарадорлиги;
ЯМо, ЯМ1 – ялпи маҳсулот, мос равишда бирламчи ва қў­шимча инвестицияларда;
Ик – қўшимча инвестициялар миқдори.

• 
  инвестицияларнинг ҳар бир сўмига таннархнинг пасайиши:
  

Бу ерда,
ТН0, ТН1 – маҳсулот бирлиги таннархи, мос равишда, бир­лам­чи ва қўшимча инвестицияларда;
Q – қўшимча инвестициялар киритилгандан кейинги йиллик маҳсулот ҳажми, натурал ўлчов бирлиги.

• 
  инвестицияларнинг ҳар бир сўмига маҳсулот ишлаб чиқа­риш­да­ги меҳнат харажатларини қисқартириш:
  

Бу ерда,
М0, М1 – маҳсулот бирлигига ишлаб чиқаришда сарфланувчи меҳнат харажатлари, мос равишда қўшимча инвестициялар кири­тил­гунча ва ундан сўнг. 

• 
  инвестицияларнинг ҳар бир сўмига фойдани ошириш:
  

Бу ерда,
Ф0, Ф1 – маҳсулот бирлигига тўғри келувчи фойда, мос равишда қўшимча инвестициялар киритилгунча ва ундан сўнг.

• 
  инвестицияларнинг қопланиш муддати.
  

Иқтисодий самардорликни баҳолаш жараёнида киритилувчи инвес­тицияларнинг қопланиш муддатини аниқлашнинг ўзига хос ўр­ни бўлиб, у қуйидаги формула асосида аниқланади:

К Ток = (Фр1 – Фр0)

Бу ерда,
К – асосий ишлаб чиқариш фондларига киритилувчи капитал
қўйилмалар ҳажми;
Фр1– режалаштирилаётган даврнинг сўнгги йилидаги фойда;
Фр0 – базис йилдаги фойда (режадан олдинги даврнинг сўнгги йили).
Капитал қўйилмаларнинг самарадорлик коэффициенти қоп­ла­ниш муддатига тескари бўлган катталикдир. У қуйидаги формула асо­сида ҳисобланади:

(Фр1 – Фр0) Е = К

Янги корхоналарни қуриш, амалдагиларини қайта тиклаш ва кенгайтириш, шунингдек, мавжуд ишлаб чиқаришни замо­на­вий­лаш­тириш ишлари қанчалик тез бажарилса, буюртмачи (инвестор) ва пудратчи учун шунчалик фойдали бўлади. Бу қўшимча фойда олиш имкониятини беради.
Кундалик ҳаётда, юқорида келтирилган ҳолатнинг акси ҳам учраб туради, яъни объектни фойдаланишга топширилиш муддати ўтиб кетади. Бунинг оқибатида инвестор, нафақат кутилаётган фойдани олишдан маҳрум бўлади, айни пайтда, қўшимча хара­жат­лар­га дуч келади.
Объектнинг муддатидан аввал фойдаланишга топширилиши муносабати билан олинадиган қўшимча фойда, яъни иқтисодий самара (Экф) қуйидаги формула асосида аниқланади:

Экф = Ен×Ф×(Тш – Та)

Бу ерда,
Ен – самарадорликнинг норматив коэффициенти;
Ф – муддатидан аввал фойдаланишга топширилувчи
асосий фондлар қиймати;
Тш – объектни фойдаланишга топширишнинг
шартномадаги муддати;
Та – объектни фойдаланишга топширишнинг амалдаги
муддати.
Янги қурилиш ёки амалдаги корхонани қайта тиклаш ва кен­гай­тириш ишлари, объектларнинг сифат кўрсаткичларига таъсир кўр­сатмаган ҳолда қанчалик тез амалга оширилса, инвестициялар сама­радорлиги мос равишда шунчалик юқори бўлади.