£ з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а

VI BOB. MOVAROUNNAHR MO’G’ULLAR ISTILOSI VA HUKMRONLIGI 

DAVRIDA 

 

Tayanch so’z va iboralar:  XIII asr boshlarida Mo’g’uliston. Chingizxon.  

Mo’g’ullar bosqini. Jaloliddin Manguberdi. Temur Malik. Chig’atoy ulusi. Soliq va 

o’lponlar. Mahmud Yalavoch. Torobiy qo’zg’oloni. Mas’udbek. Ulusning bo’linishi. 

Ijtimoiy-siyosiy vaziyat. Madaniy hayot. 

 

1.Chingizxon boshchiligida mo’g’ullarning Movarounnahrga bosqini. Ozodlik 

kurashi. Jaloliddin Manguberdi 

 

O’z dovyurakligi ustakorligi, makkorligi bilan mashhur bo’lgan Temuchin (1155-

1227) XII asrning oxirlariga kelib nafaqat mo’g’ullarning ko’p sonli urug’-qabilalarini, 

shu bilan birga ular bilan yonma-yon, qo’shni yashab kelgan ko’plab turkiy elatlar, 

chunonchi, jaloirlar, oyratlar, qaraitlar, naymanlar, qoraxitoylar, qirg’izlar, uyg’urlar, 

qarluqlar va boshqalarni ham birin-ketin bo’ysundirib, kuchli davlatga asos soldi. Bu 

davlat harbiylashgan tizimga asoslanganligi bilan ajralib turardi. Qo’shinlarga: o’n 

jangchiga bir boshliq – o’n boshi, shuningdek, yuz boshi, ming boshi va tumanboshilar 

boshchilik qilardi. Tuman deganda o’n minglik qo’shingina emas, balki shu qo’shin safini 

doimiy to’ldirishi kerak bo’lgan butun bir tuman, ya’ni besh – o’n ming o’tovli yoki 50 

mingga yaqin aholisi bo’lgan hudud nazarda tutilardi. Har bir shunday tumanga tayin 

qilingan tumanboshi faqat o’n ming jangchining qo’mondoni bo’libgina qolmay, ayni 

zamonda o’z tasarrufidagi minglab fuqarolarning taqdirini ham  hal etuvchi hokimi 

mutloq hisoblanardi. Mazkur tumandagi barcha sudlov, jinoiy- javobgarlik va fuqarolik 

ishlari ham to’laligicha uning tasarrufida bo’lgan. 

 

Temuchin oliy hokimiyat muruvvatlarini o’zining o’g’illari va eng yaqin 

kishilariga topshiradi. Jumladan, uning yaqin safdoshlaridan Subitoy, Xubiloy, Jebe, 

farzandlari: Jo’jixon, Chig’atoy, O’qtoy, To’luyxonlar birinchi bo’lib tuman sohiblari 

bo’lganlar. 

Temuchinning mo’g’ullarning ulug’ xoqoni sifatidagi o’rni va mavqeini har 

jihatdan mustahkamlash, bunga qonuniy tus berishda 1206 yili poytaxt Qoraqurumda 

bo’lib o’tgan umummo’g’ul Qurultoyi alohida ahamiyatga molik bo’ldi. Qurultoyda 

Temuchin barcha mo’g’ul - tatar xonlarining ulug’ xoni /qooni/ deb e’lon qilindi va unga 

Chingizxon laqabi berildi. (Chingizxon laqabi turli mualliflar tomonidan turlicha, 

chunonchi, «kuchli», «qudratli», «toza» yoki dengizlar /Dengizxon/, okeanlar hukmdori 

va xokazo ma’nolarda talqin qilinib kelinadi).    Qurultoy tomonidan qabul qilingan 

«Yaso»  hujjati /mo’g’ullar davlatining asosiy qonunlari majmuasi/ ulug’ xon 

hokimiyatini yanada mustahkamladi. «Yaso» mo’g’ul jamiyatidagi mulkiy tengsizlikning 

ifodasi sifatida ko’zga yaqqol tashlanadi. U yangi paydo bo’lgan hukmron tabaqa - 

tarxonlarga katta imtiyozlar berilishini ko’zda tutardi. 

Chingizxon ulug’ hoqon deb e’lon qilingan birinchi kundayoq o’zining eng yaqin 

kishilaridan 95 nafarini bahodur, mingboshilar etib tayinlaydi va bir necha ming kishiga 

tarxonlik yorliqlari beriladi. Chingizxon ayni paytda 10 ta oliy hokimiyat lavozimlarini 

---

 

119

ta’sis etadi va 150 kishidan iborat shaxsiy gvardiya hamda mingta «dovyurak» 

jangchilardan tarkib topgan shaxsiy drujina tuzadi (Keyinchalik uning soni 10 ming 

kishiga etkaziladi). Butun mamlakatda kuchli temir intizom, qattiqqo’l tartib o’rnatilib, 

jangovar harbiy safarbarlik ishlari avjga oldirib borildi. Bu hol Chingizxoning xorijiy 

ellarni zabt etishdan iborat o’z oldiga qo’ygan yovuz, agressiv maqsadlarini tez orada 

amalga oshirishga imkon yaratib bordi.                                           

XIII asr boshlariga kelib Chingizxon qo’shni davlatlar va xonliklarni birin - ketin 

bosib olishga kirishadi. Agar 1206 yilga qadar bepoyon G’o’bi sahrosidagi qavm - 

qabilalar itoatga keltirilgan bo’lsa, 1206 - 1211 yillar davomida Sibir va Sharqiy