£ з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а

 

 

Neolit 

davri 

mehnat 

qurollari 

¾  Tosh bolta, pona, iskana 

¾  Motiga (ketmon-tesha). Motiga dehqonchiligi 

¾  Chaqmoq toshga tig’ o’rnatilgan suyak o’roq 

¾  Toshdan yasalgan don yorg’uchoq 

¾  Loydan qo’lda yasalgan va pishirilgan sopol idishlar 

¾  Zig’ir tolasi va jundan ip yigiruv urchuqlari, mato 

to’quv dastgohlari yasaldi. Kiyimlar tikilgan. 

¾  Yog’och g’o’lalarni bir-biriga bog’lab yasalgan suvda 

suzuvchi sol, qayiqlar. 

 

Mamlakatimiz hududidan neolit davriga doir ko’plab arxeologik 

yodgorliklar, odamlar yashagan manzilgohlar topilgan. Amudaryoning qadimgi 

Okchadaryo deltasi yonidagi Kaltaminor kanali yaqinidan neolit davriga doir 

odamlar manzilgohi, Amudaryoning Yuqori Uzboy irmog’i va Orol dengizining 

shimoliy-sharqiy bo’ylaridan yana ko’plab makonlar topib o’rganildi. Bularning 

hammasiga Kaltaminor madaniyati degan nom beriladi. Kaltaminorliklar hayoti, 

xo’jalik mashg’ulotlari va turmush tarzini o’rganish, uning miloddan avvalgi 5-3 

ming yilliklarga doir arxeologik madaniyat ekanligini ko’rsatdi. 

Kaltaminor madaniyatining eng muhim manzilgohlaridan biri Jonbos-4 

hisoblanadi. Jonbos-4 da o’tkazilgan qazish ishlari natijasida maydoni 300 kv.m. 

qeladigan g’oyat katta turar joy-yarim erto’la shaklidagi kulba ochildi. 

Tadqiqotlar kulbaning xodalar va qamishdan qurilgani, keyinchalik yonib 

ketganligini, odamlar foydalangan barcha uy-ro’zg’or buyumlari, mehnat 

qurollari yiqilgan kulba ostida qolib ketganligini ko’rsatdi. Kulba tomini ko’tarib 

turgan birnecha ustunlar borligi aniqlandi. Bu manzilgohda 100-120 ga yaqin 

kishi istiqomat qilishgan. Uning o’rtasidan katta o’choq, atrofida yana 20 dan 

ortiq mayda o’choqlar, ko’mirga aylangan yog’ochlar va qamishlar topildi. Har 

bir o’choq atrofidan baliq, yovvoyi cho’chqa, bug’u, qirg’ovul, suv qushlarining 

suyaklari, o’rdak va g’oz tuxumining po’choqlari, yovvoyi jiyda danaklari 

topildi. Katta o’choq o’t og’asi ixtiyoridagi otashkada /altar/ bo’lib, Kaltaminor 

urug’ jamoasi katta o’choqdagi o’tga topinishgan, bu odamlarning diniy 

e’tiqodini ko’rsatadi. Kulbadagi mayda o’choqlar esa ona urug’i doirasida 

---

 

28

ko’plab juft oila mavjud bo’lganini ko’rsatadi. Jonbas-4 manzilgohidan chaqmoq 

toshdan yasalgan juda ko’p mehnat qurollari, keskich asboblar, suyak garpunlari, 

turli xil naqshlar, o’yib solingan sopol idish siniqlari va boshqa ashyolar topiladi. 

Topilgan qoldiqlarning deyarli ko’pchiligi baliq va qush suyaklari bo’lib, 

kaltaminorliklarning baliqchilik va ovchilik bilan shug’ullanganligini ko’rsatadi. 

Kaltaminorliklar o’q-yoydan keng foydalanganlar.  

1950 yillarda taniqli arxeolog olim Ya.G’.G’ulomov Zarafshon bo’ylab 

qidiruv ishlari olib boradi va o’nlab manzilgohlarni aniqlab, ulardan neolit 

davriga oid tosh qurollar va sopol parchalarini topadi. Qidiruv ishlarini 1960 

yildan boshlab arxeologlardan A.Asqarov va O’.Islomovlar davom etkazadilar. 

Natijada 100 dan ortiq katta va kichik manzilgohlar topiladi. Ularda yashagan 

urug’ jamoalarining baliq ovi bilan shug’ullanganligi, termachilik xo’jaligida 

tosh yorg’uchoqlardan keng foydalanilganligi aniqlanadi. 

Zarafshon daryosining  o’rta havzalarida yana bir yodgorlik-Sazag’on 

makoni /Samarqand viloyatining Sazag’on qishlog’i/ topib o’rganiladi. Ko’plab 

tosh qurollar, yovvoyi va uy hayvonlari suyaklari topiladi. Sazag’on jamoasi 

qoramollarni qo’lga o’rgatib, chorvachilik bilan shug’ullanganlar. 

Zarafshon vodiysi urug’ jamoalari sifatli tosh xom ashyolardan qurollar 

yasaganlar. Ular tosh konlarida shaxtalar hosil qilganlar. Neolit davrida Uchtut 

chaqmoqtosh konida 4-5 metrlik shaxtalardan namlangan toshlarni kovlab olib 

qurollar yasaganlar. Namlangan toshlarni yo’nish oson bo’lganligini bilganlar. 

Zarafshon vodiysida yashagan urug’ jamoalari hayotida ovchilik, ayniqsa baliq 

ovlash alohida ahamiyat kasb etgan. 

 

4. Eneolit va bronza davri madaniyati.  

 

Insoniyat tarixining tosh davri o’rnini metall qurollar egallay boshladi. 

Miloddan avvalgi 4 minginchi yillarda odamlar misdan qurollar yasashni 

o’rganadilar. Mis metall sifatida yumshoq bo’lganligi tufayli, undan yasalgan 

qurollar mo’rt,yumshoq va tez egiluvchan bo’lgan. Shu sababdan toshdan 

mehnat qurollari yasash ham davom etgan. Bu davrni eneolit, ya’ni mis-tosh 

davri deb ataladi. Odamlar dastlab misni er yuzasidan sof holda uchratib, undan 

mehnat qurollarini yasaganlar. Keyinchalik uning olovda erishini bilganlar va 

undan turli xil shakldagi qurollar va buyumlar yasaganlar. 

Ajdodlarimiz miloddan avvalgi 3 minginchi yillardayoq misga qalay 

aralashtirib bronza, ya’ni qattiq metall qotishmasi olishni, undan pishiq va qattiq 

mehnat qurollari, qilich, xanjar, uy-ro’zg’or buyumlari, zeb-ziynat bezaklari 

yasashni o’zlashtirib oladilar. Bu davr bronza davri deb nom oldi. Bronzaning 

kashf etilishi metallurg hunarmandlarni, metallurgiya ustaxonalari va zargarlik 

korxonalarini vujudga keltirdi.  

---

 

29