£ з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а

4. Xorazm va Buxoroda demokratik harakatlarning o’sib borishi. Xiva 

xonligi va Buxoro amirligining emirilishi 

 

Ma’lumki, Rossiyada 1917 yilda yuz bergan fevral inqilobiy o’zgarishi 

chorizmning yarim mustamlaka o’lkalari hisoblangan Xiva xonligi va Buxoro amirligida 

ham aks-sado bermay qolmadi. Avvalo, bu tobe davlatlarning Rossiya ta’siridan xalos 

bo’lishga intilishi ko’zga tashlansa, ikkinchi tomondan, mahalliy xalqning demokratik 

erkinliklar va huquqlarga ega bo’lish sari harakatlari faollashdi. 

Jumladan, Xorazmda Yosh xivaliklar harakati xonlikdagi siyosiy vaziyatni 

o’zgartirish va bir qator demokratik o’zgarishlarni yuzaga chiqarishga otlandilar. Yosh 

xivaliklar etakchilari ishlab chiqqan manifestda konstitutsion monarxiya tuzish, xonning 

vakolatlarini cheklash, iqtisodiyot, ta’lim va madaniy xayot jabhalarini isloh qilish 

talablari ilgari surilgandi. Xivada ijtimoiy-siyosiy vaziyat keskin tus olayotganidan 

cho’chigan Isfandiyorxon 1917 yil 5 aprel kuni manifestni imzolashga majbur bo’ldi. 

Manifest talablariga ko’ra xonlikda konstitutsion monarxiya tuzumi o’rnatildi. Ayni 

paytda tarkibi 30-50 kishidan iborat ruhoniylar va savdo-sanoat ahli vakillaridan 

saylangan Majlis va Nozirlar Kengashi tuziladi. Ular xalq vakilligi boshqaruvi organlari 

sifatida xon hokimiyati vakolatlarini ma’lum darajada chekladi. Manifestga muvofiq yosh 

xivaliklarning taniqli rahbari Bobooxun Salimov Majlis raisi, Matmurodov esa Nozirlar 

Kengashi raisi etib saylandilar. Xon xazinasi va uni tasarruf qilish ustidan nazorat 

o’rnatildi. Xon temir yo’llar qurish, pochta-telegraf o’rnatish, yangi jadid maktablari 

ochish to’g’risida va’dalar berdi. Biroq Xiva xoni va uning atrofidagi mutaassib kuchlar 

bu demokratik o’zgarishlarni yo’qqa chiqarish, eski tartiblarni qayta tiklash payida 

bo’ldilar. 

1917 yil iyuniga kelib Isfandiyorxon Rossiya Muvaqqat hukumatining Xivadagi 

vakili, general Mirbadalov yordamiga tayanib, Matmurodov boshliq Yosh xivaliklar 

rahbarlarini qamoqqa oladi. Bu partiyaning faoliyati qonundan tashqari deb e’lon qilinadi. 

Yosh xivaliklarning ko’plari qo’lga olinib jazolanadi. Qolganlari xonlik hududini tark 

etadilar.