0 ‘zbek3ST0n tarixi umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 8- sinfi uchun darslik

rossiyalik tnualliflarnin 
asarlari
107

---

Chunonchi, u Buxoro xoniga Xivaga qarshi ittifoq tuzishni taklif 
etishi lozim edi. Beneveni o‘z esdaligida, jumladan, quyidagilarni qayd 
etgan: ,^igar Xiva xoni Sherg'oziyxon yo'qotilsa, bu yerda tinchlik 
о ‘rnatiladi va hamma yo ‘liar ochiq b o ‘ladi. Rossiya Sherg‘oziyxonga 
qarshi kuchlarni q o ‘llab-quwatlashi foydali b o ‘ladi“.
Rossiya elchisi sifatida Xiva xoniigiga 1819-yilda kelgan N.I. Mu­
ravyov ham yozib qoldirgan esdaliklar eng qimmatli manbalar qato- 
rida turadi. „Esdaliklar" Xiva to‘g‘risida, qadimiy obidalar, davlat 
boshqaruvi tizimi, hnnarmandchilik va savdo-sotiq to‘g ‘risida batafsil 
ma’lumotlardan iborat. Shuning uchun ham bu kitob fransuz va nemis 
tillariga tarjima qilingan edi. Muallif asarida o‘zbek xalqiga xos 
xususiyatlar haqida to‘xtalib, o‘zbeklarni ,,aql-idrokli, suhbati yoqimli 
va o ‘tkir, qat’iyatli, matonatli, urf-odati oddiy, yo lg ’on va aldovdan 
nafratlanuvchi, harbiy ishda hormay-tolmaydigan mard va jasur ki- 
shilar‘\  deb ta’riflagan. N.I.Muravyov o‘z fikrini davom ettirib, yana 
quyidagilarni qayd etgan: ,Xiva aholisi о ‘zining mashaqqatli mehnati 
bilan cho ‘l-u biyobonni hosildor о ‘Ikaga aylantirgan. A trof ekinzor 
maydon - bug'doyzor, sholipoya, uzumzor va shirin-shakar bog‘<
‘i.
1842-yilda Xiva va Rossiya o‘rtasida „Majburiyatlar akti“ shart- 
nomasining imzolanishiga erishgan elchi G. Danilevskiy o‘zi bilan 
Xivaga kelgan tabiatshunos olim R.Baziner hammuallifligida „Xiva 
va xonlikning boshqa shaharlari hamda qishloqlari savdo-sotig‘i va 
sanoati" nomli asar yozib qoldirdilar.
1858-yilda Xiva va Buxoroga yuborilgan diplomatik missiya rah- 
bari N. Ignatyev yozib qoldirgan esdaliklar ham Xiva tarixi bo‘yicha 
muhim manba hisoblanadi.
Taniqli sharqshunos olim N. Vasilevskiymng ,,0 ‘zbeklar Xorazmda“, 
„Inoqlar hukmdorligi“ va ,,Qo‘ng4rot sulolasi“ asarlari Xiva xonligi- 
ning XVI asr va undan keyingi asrlar tarixiga bag‘ishlangan. Bundan 
tashqari, Xiva bilan Rossiyaning X VIII-X IX asrlardagi o‘zaro alo- 
qalari yana bir sharqshunos olim S. Jukovskiynmg „Rossiyaning ke­
yingi 300 yilda Buxoro va Xiva bilan aloqasi“ asarida o‘z ifodasini 
topgan.
Yevropa mamlakatlari sayyohlari va olimlari 
Yevropa sayyohlari va 
yozib qoldirgan asarlar ichida ingliz savdo 
olimlari yozib qoldirgan va diplomatiya vakili A. Jenkinsonning es-
daliklari Xiva xonligining XVI asr tarixi 
haqida muhim m a’lumot beradi. Bu esdalik „Jenkinsonning Rossi-
108

---

yadagi Moskov shahridan Baqtriyadagi Buxoro shahriga sayohati“ deb
nomlangan. Yevropa sayyohlari ichida taniqli venger sharqshunos oli-
mi X. Vamberi yozib qoldirgan ,,0 ‘rta Osiyo bo'ylab sayohat“ deb
ataluvchi asar Xiva tarixi bo‘yicha ham eng qimmatli manbalardan
hisoblanadi. Bu esdalik o‘zbek tilida ham chop etilgan.
0 ‘zbekiston olimlari ham Xiva xonli-
0 ‘zbekiston olimlarining 
{ tadxini 0‘rganish ishiga katta hissa
X iva xonligi tarix ig a oid 
6 
TTi 
- A
л 
A
* 
T i s
<
qo shdilar. Ular orasida akademik LM o -