0 ‘zbekist0n respublikas1 oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
|
|
B
1. Uslub nima? 2. Sinonimlar qanday ma’nolarni ifodalaydi? 3. Tarixiy va sheva so‘zlarining qanday uslubiy ma’nosi bor? 4. Undalma egadan qanday farqlanadi va qanday uslubiy m a’nosi bor? 1. Ilmiy uslubga xos asosiy belgilardan n o to ‘g‘ri ba- yon qilingan q a to rn i toping. A. T ilning tasviriy vositalari ishlatilmaydi. B. H is-h ay ajo n va undalmali gaplar. C. Shartli belgilar q o ‘yilmaydi. D . D ialo glar q o ‘llanilmaydi. E. A tam alar q o ‘llanilmaydi. 2. Q an d ay s o ‘zlar uslubiy b e ta ra f so ‘zlar hisoblanadi? A. Sheva s o ‘zlari. B. S o‘zlash uslubiga oid. C. A îam a va kasb-hunar so ‘zlari. D. A va B. E. A va C. 3. Q aysi q a to rd a yengil so‘zi ko‘chm a m a’noda qo‘1- lanilgan? A. E s-h u sh in g n i yig‘, unaqa yengil b o ‘lma. B. O lim jon radiodan yengil kuylami eshitishni yoqtiradi. C. U yga yengil ta'z im bilan D ilrabo kirib keldi. D. U ru sh d a n yengil yaralanib keldi. E. K o ‘ta rg a n yuki yengil edi. 4. A sosan badiiy uslubga xos b o'lg an so ‘zning sino- nimini toping. A. Ixtiyor. B. Ijozat. Quyidagi test savollariga to*g‘ri javobni belgilang C. Erk. D. N ishona. E. Belgi. 5. Q aysi qatordagi gapda sh ak lan II I shaxsni k o 'r s a - tuvchi gap II shaxsga qaratilg an? A. Oriyatsiz odam dan qoch. B. Kiyimiga qarab kutib o lib, aqliga qarab kuzatib q o ‘- yiladi. C. M ehnatsiz rohatga erishib boMmaydi. D. Uni uyigacha kuzatib q o ‘ydi. E. С va D. 6. Q u y id ag i gap u slub n in g q ay si tu rig a m a n s u b ? Bo'yginangdan onang o'rgilsin! Baxtingni bersin, o ‘g4im ! A. Adabiy. B. Rasmiy. C. Umiy. D. O m m abop. E. N otiqlik. 7. Q aysi qatordagi ibora mug'ambir so'ziga sinonim b o'ladi? A. O yog‘ini tirab olmoq. B. Dilini og‘ritmoq. C. llonning yog'ini yalagan. D. M ehri tosh. E. Y ulduzni benarvon uradi. S IN O N IM IY A [ B f l f Bilib oling. M a’lum bir fikm i turlicha shaklda ifo - ^ “••d a la s h mumkin. M asalan, K o 4 p bilgan odam kam gapiradi — Kimki k o ‘p bilsa, kam gapiradi. Bashara, chehra, yuz, jamoi. T urlicha shakldagi jum la va s o ‘zlarda bir xil fikr ifo da- lansa ham , am m o har bir shakl o ‘z nozik uslubiy m a’nosiga ega: aft, bashara so ‘zlo v ch in in g salbiy m u n o sa b a tin i, 179 chehra, jamol ijobiy m unosabatini bildiradi, yuz esa in- sonning bir a ’zosi sifatida tushuniladi. Sinonim iya — b ir m a ’nodagi so‘z, ibora, gaplarni turli- cha shaklda ifodalash usuli bo‘lib, uslubiyatning b ir tu- ridir. S m onim iyaning quyidagi turlari mavjud: 1. Leksik sinonim iya. 2. Morfologik sinonim iya. 3. Sintaktik sinonim iya. LEKSIK SINONIMIYA l | Bilib oling. Leksik sinonimiya bir m a’nodagi so‘z- *• larni turlicha shaklda ifodalash bo'lib, bunday so‘zlar sinonim lar deyiladi. Sinonim so‘zlar o ‘zaro nozik uslubiy m a ’n o la ri bilan, q o lla n ish sohalari bilan bir-biridan farqlanib turadi. M asalan: yasanmoq — chiroyli kiyim lar kiym oq; be- zanmoq — turli ta q in ch o q la r taqm oq, oro bermoq— yuzga pardoz berm oq. 99- mashq. Berilgan gaplarni o'qing. Xato qoMlangan so‘z va iboralarni topib, o'rniga uslub talab etgan ifodani qo‘ying. 1. U o ‘zini oynaga solib, allaqanday she’m i kuyga solib, xirgoyi q ilared i. ( //. G'ulom) 2. Bugun u Boltaboyga yoz- gan xatini ham ju d a chiroyli qilib yozgan. ( /. Sharipov) 3. Birozdan so‘ngX o)iqjonningbeg‘uborbasharasiga tikildi. ( E. Siddiqov ) 4. D aryodan muzdek yel esadi. ( B . Bobonov) 5. M ening q u lo q la rim shunday esh itad ik i, uzoqdagi gaplarni ham eshitadi. (T. G'oyibov ) 6. Davlatga sotilgan paxtaning 90 foizi yuqori navlarga sotildi. (Radio) 179 - topshiriq. Sinonimlar haqida nima bilasiz — so'zlab bering. Savolgajavob qaytarishda o'rinli misollar toping. H arbirso‘ztur- kumidan sinonimlar keltiring. Ular ishtirokida gaplar tuzing. N ovdalarni bezab g‘unchalar, Tongda aytdi hayot otini Va sh ab b o da qurgkur ilk sahar Olib ketdi gulning totini. (H.O.) Bu gapdagi bezab, g'uncha, tong; aytdi, hayot otini so ‘zlari o ‘rniga sinonim larini q o lying. M azm u n yo uslubiy bo'yoqda yuz bergan o'zgarishni izohlang. |M || Eslang. Sinonim bir xil belgi, p red m e t, shaxs, vo- qeaning b ir necha nom lar bilan aytilishidir. Masa- lan, odam, inson, kishi, bashar; shamol, shabada, ye/, bo (ron, sabo, nasim; katta, buyuk, ulug‘, z o ‘r; gapir- di , aytdi, so'zladi , dedi, uqtirdi, bayon etdi va b. Sinonim lar til boyligi bo‘lib, avvalo, shaxs va pred- m etlarning eng nozik m a'no b o kyoqlarini ifodalash uchun xizmat qiladi. M asalan, Gulshanda gullarni tebratar sabo, Adashgan yo'lchiday daydiyuraryel. (U.) Men buyuk yurt oQlidirman. Men basharfarzandiman. ( E . V.) Ikkinchidan, sinonim lar gapda takrorga y o ‘l q o ‘ymaydi. 0 ‘rinsiz tak ro r nutqning shirasiga p u tu r yetkazadi. S inonim lar adabiy tilni boyitish m anbalaridandir. Ona tili im koniyatlaridan tashqari boshqa tilla rd a n so ‘zlam i olish y o ‘U orqali sinonim ik qato rlar kengayaveradi: das- tur (reja), nasim (yel), botir (mard, jasur, qahramon), ota (padar), o'qituvchi (muallim), kishi (inson, bashar), bitik (kitob), et (go‘sht), el (yurt, diyor, vatan), chiroy (husn), chiroyli (go(zal, ajoyib), katta (buyuk), tug'ilmoq (taval- lud topmoq) va b. B ular n u tq n i ravon va ta ’sirli b o ‘lishiga yordam be- radi. Erur bas shu husni malohat senga. Yasanmoq , be- zanmoq ne hojat senga. (N.) Shu qadar chiroyli, shu qadar go lzal, Minglab gulistondan afzaldir bu joy. Ming- lab gulistonga, minglab chamanga Bahuzur ko 'rk b o ‘lur undagi chiroy. (V .) Bir tush u nch ani ayrim hollarda, ayniqsa, badiiy us- lubda ikki va undan ortiq so‘z va ibora bilan ifodalash mum- kin. K o'zini y o g ‘ bosibdi (m ensim aslik), q o ‘l uchida (so'rashmoq), tilini uzun qildi (ishi yurishdi), quling o'rgilsin bog‘. Bu holda sinonim bir frazeologik birlik bilan sinonim ik qatorni tashkil etadi. M a’lum b ir fikrning, tushunchaning m azm unini ku- chaytirish va ta ’kidlash uchun sinonim lar qatori keltiri- ladi: Ey m ushkul kunlar bolasini tishida tishJab, yuvib, ta- rab, o'pib, opichlab , Ey baxtlarni balog'atga yetkazgan ona! (H. O.) Ajoyib husndor , g o ‘zal fa sl bu! Sadoqatli, qadr- don, oshna-yu do'st-u yorim bor. ( Habibiy) 100- m ashq. Turli manbalardan olingan gaplarni o‘qib, so‘z qollash borasida yo‘l qo‘y¡lgan xatolarni aniqlang, tuzating. I. Y akunlovchi yilning natijalarini yakunladilar. (R a dio) 2. F an -tex n ik a taraqqiyotining davrning afzalliklari bilan uzv iy b o g klanishni... ta ra q q iy o tn i te zlash tirad i. ( M. Usmonov) 3. Jam oatchi m uxbirim iz G ‘. M ahm ud- nazarov a n a shu munosabat bilan u kishi bilan suhbaí- lashdi. ( Gaz .) 4. 50 sentnerdan xirm on yaratish uchun hozirdan zam in yaratm oqdalar. (Gaz-) 5. Davolanadigan bolalar davolanyapti. ( Teleeshitiirishdan.) 6, Ba'zi bir asar- lardan m a 'lu m b o ‘ladiki, b a’zi yozuvchilarim íz hali ham hayotga ch u q u rro q kirib borm aydilar. (M. Qo ‘shchonov) 7. M uxto r Ashrafiy esa ko‘pdan buyon orzu qilib yurgan orzusiga yetish di. (Gaz.) 8. Bu huq u q — ku tu bxonalar shoxobchaiarini rivojlantirish bilan, chet davlatlar bilan m adaniy alo q alam i kengaytirish bilan ta ’m inlanadi. (Gaz.) 9. U lar kelgusida ishimizni qay darajada davom ettirishi, olib borayotgan ishimizning ko‘lami va sifatiga bogliq. (Gaz.) 10. S h u n i h a m aytib oktish kerakki, d o ri-d a rm o n d a n to kg‘ri foydalanish kerak. (Gaz.) 180- topshiriq. Sinonimlami ajrating. Nima maqsadda ma'nodosh so‘zlarning qator keltirilganini ayting. 1. Q ildi F urqatni xarob-u, xastayi, zori, zabun, Xoli xatting, q ad d i ruxsoring, na ta n h o ko‘zlaring. (F.) 2. Ajab h a sra t, aja b q a y g 'u , ajab g ka m x o n a la r b o kldim . (M .) 3. Z u ím ila q ah r-u g‘azab, ozori qilm oq shunchalar. (M.) 4. M enga q o n d osh , jondosh boMgan el. G ado edi, qash- shoq ed i, xor. Qildi to kla nafrat, alam , zor. (H.O.) 101- mashq. Nuqtaiar o‘miga talab etilgan so‘z — sinonim qo‘yib ko'chiring. 1. M ana bugun ... xalqing Seni chaqirdi — fashist d e - gan ... kelibdi Vatanga. ( H.O .) 2. Baxtim borki, har n a r- sa ... kokrinadi ko‘zimga. (H.O.) 3. El dilidan ketsin ..., ... (И.О.) 4. Bobolarga ... xitob: — Siz uchun nim a ta b a r- ruk? — ... yurting matlabi buyuk. ( В . ¡somov) 102- mashq. Berilgan iboralar o ‘rniga sinonim toping va gan Q o ‘Ii ochiq, ko‘zi to ‘q, b o 'y i baland (yigit), k o ‘ngli oq, ogkzi katta, ko‘z o ch ib -y u m g u n ch a, oyoqqa tu rib , k o ‘ngli g ‘ash , belini m ahkam b o g ‘lab (ish lash ), k o kz ilgkam as (dalalar), ko‘z tutadi (b a h o r), ko‘z boylash, k o ‘z tashlash, ko‘zingga qarab yur, o y o q n i q o klga olib (yugur), ko‘z ochm oq. 103-mashq. 0 ‘quv yilining choragida sinf majlisi o'tkazib, chorak yakunlarini muhokama qiling. Bayonnoma yozing. Aytdi, dedi, to'xtadi, qaydetdi vaboshqa sinonim fe’Uarni qo'ilang. Bir so'z (kesim) ni ikki marta o'rinsiz ishlatmang. Bilib oling. Ayrim solz yasovchi q o kshim chalar, s o ‘z • turkum lari va ularning tu rlov ch i va tuslovchi q o ‘- shim chalari ham o'xshash m a ’n o ifodalashi bilan sin o nim bo‘lishi mumkin. B '==e=j Eslang. Tilning lugkat boyligini oshiruvchi vosita- . lardan biri — sokz yasovchi q o ‘shim chalardir. U la r ning mavjudligi va ko'pligi fikrni to ‘g‘ri ifodalash, tushunchalarni aynan berish im koniyatlarini kengaytira- di. H ar bir yasovchi qo'shimcha gram m atik qoidalarga ko‘ra q o lla n a d i, h ar bir sokz turkum iga xos bo'lgan belgilarni ifodalaydi. Shu bilan birga, so'z yasovchi qo 'sh im ch alar orasida ham sinonim iya hodisasi bokladi. M asalan: bam a'ni — та ’nili, noaniq — aniqsiz, bepul — pulsiz, paxtakor — pa x- tachi, tilchi — tilshunos kabi. tuzing. Farqini tushuntiring. MORFOLOGIK SINONIMIYA Y aso v ch ilar s in o n im iy a s i Ko‘rinadiki, sin o n im yasovchilar boshqa tillardan bir xil yasovchi q o ‘shim chalarini olish bilan hosil bo‘ladi. A m m o sinonim yasovchilar orasida nozik m a 'n o farqlari saqlanadi. M asalan , bepul — (bekorga b erilad i), pulsiz (odam ) kabi. 104- mashq. Gaplarni o'qing. So‘z yasovchi qo'shimchalarni ajratib yozing, qanday m a’no anglatishda qokllanganini aytib bering. I. Yigitlarga pokizalik yaxshidir. 2 Bilib so kz!asa, do- nolik b o lu r. Bilim siz so‘zi o ‘z boshini yer. ( „ Qutadg‘u bilig“dan) 3. O ddiylik axloqiy barkam ollikning bosh mezonidir. 4. M u d o m sheYiyat ahliga aziz ustoz Navoiy- siz, har ishda h am fik r, ham roh, ulug* m um toz Navoiy- siz. (Sh. Roziqov) 5. ChoMpon va Fitrat kabi zabardast adiblar m aktab darsliklariga kiritildi. 6, Bobom aytar: yer- ning ham tili b o r, s o ‘zlar emish, Y er so‘zlasa, el-yurtning baxtini kokzlar em ish . (T. K) 8. O ta — sarbon, ona — bog‘bon. (Maqot) 105- mashq. BeriJgan gaplarni sinchiklab 1. 0 ‘ktamni yoniga o ktqizib, bolalarcha uqtirdi: — Mana endi boshchingiz h a m bor, joyingiz ham. (S. Ahm.) 2. Farm on e 'lo n qilinganiga, m ana 3 yil ham bo'ldi. Lekin ijrochilikda ham on ikkilanishliklar uchrab turibdi. (Göz.) 3. Yokq, m en daiachim an. Biroq menga ham ilm kerak. 4. Piyoz va kartoshka yil bo‘yi eng k o 'p talab qili- nadigan va serhosil ekinlardir. ( Gaz.) 106- mashq. 0 ‘qing. Ot yasovchi sinonimlar bo‘yicha ba'zi ishlarni bajarib ko'ring. Masalan: -chi o'rniga sinonim bo'lgan -kor, -paz kabi qo‘shimchalarni qo'yib ko‘ring. 1. Chap eshikdan charxchilar, naychakashlar ishxonasi- ga — yigiruv sexiga boriladi. Navbatdagi xonada — to‘quv sexi. Bo‘zchilar tili bilan aytganda, do'konxona. Tepa tuynuk- lardan tushayotgan z a if nur to'quvchi ayollaming qo‘llari- gagina tushadi. (Asq. M.) 2. Qaytaruvchi sifatida koksning yonishi vaqtida hosil b o la d ig a n uglerod oksiddan foydala- niladi. Koks (yoqilg‘i) havo kislorodi hisobiga yonadi. D om na pechiga haydaladigan havoga k o ‘p in c h a to z a k islo ro d q o ‘shadilar. 3. 0 ‘t- o klanlar yogkin-sochin bilan o ksad i, kokngiI — jonon qo‘shiq bilan. 4. Onalik — buyuk baxt. U nga butun daholar iliq ta ’zimda bo‘lganlar. 5. Kambag‘allik ayb em as, ilm sizlik — ayb. 6. lsh o n c h b o 'lm a sa , q u v o n c h yo‘qoladi. 7. Ibrohim akaga ham qishloq bo'lgan yu rtd osh - lar orasida ayni vaqtda yuz ellikka yaqin n o m zo d lar bor. 8. Bogkbon tirik ekan, bog‘Iar yashnaydi. (Sh.) 107- mashq. Gaplarni o ’qing. Ot yasovchilar n o to kg kri qo'ilangan so’zlarni ajrating va izohlang. 1. Oshkoraviylik niqobi ostida ogMzga kelganini gap ira- v erish h am in so fd a n em as. (A. R.) 2. F a r g ko n a lik iste’dodlarni hakam a ’zolari sam im iy qutladilar. 3. X alq orasida hali ju da ko‘p ikkilanishlar uchrab turardi. 4. K i sto tabassum ila chiroyli. (A/. Hasanov) 5. O zu q ak orlar g ‘ay rati bilan rejalar k o ‘n g ild ag id ek ad o e tilm o q d a . 6. Ufqdan qaddini rosmana koktarib oigan quyoshning oltin sh u ’lalari dangasalik bilan oqayotgan suv ustida yaltiradi. (G \ G \) 1. Oddiylik dunyodagi eng qiyin fazilat, u tajri- bakorlikning chegarasi va daholik alom atidir. ( / Sand) Kelishik qokshim chalari va k o ^ a k c h ila r z __ sinonimiyasi 108- mashq. Nuqtalaro‘rniga kelishik yo ko'makchilardan birini qo'yib ko‘chiring. Atamalaming imlosiga rioya qiling. 1. Mayli, qirm izshoyi, mayli atlas..., mayli, ipaklar... galstuk taqing. Iflos etm ang, d o kstlar, yoshlikni, q asd..., Tozalikni tishdek avaylab boqing. ( A . Umariy) 2. 0 ‘rinboy dengiz... zavqlanib, birpas boqib turdi. 3. O dam lar, sog‘lom aql... seving. O na-V atan... esa sodiq xizm at qiling. 1 0 9 -mashq. Nuqtalar o'rniga kelishik qo'shimchasi yoki ko'makchi qo‘ying. Biz elektr toki... ham , m etallar... h am , suyuqlik..., gaz... ham , isitish... ham bilamiz. Issiqlik m iqdorini ingliz olim i Joui bilan rus olim i Lens topgan, — dedi G avhar. S o‘ng tajriba stolidagi ichi... suv toMdirilgan shisha idish... tern ir plastinka tushirdi. Bir uchi am perm etr... ulangan sim ... plastinka... tekkizdi-da, reostat tutqichi... surdi. Pro- fesssor diqqat... kuzatib turardi. — Agar tok... ikki m aria oshirsak, — dedi G avhar, — suyuqlik... harorati to ‘rt marta ortadi. M abodo ternir plastinka o krni... qarshiligi uniki... ikki m arta ko‘proq o'tkazgich o'rnatsak, suv ham ikki daraja ko‘proq isiydi. G av h ar hayajon... bir yutinib oldi. — Plastinkalar... o krganmay, tok... qancha o ‘tkazib tu r- sak, suyuqlik ham shuncha ko‘p isiyveradi, — dedi G avhar va q o kli... bir varaq qog‘oz olib, o kz tajriba formulasi... yozdi. Professor javoblar... qanoat hosil etdi va ikkinchi sa- volga o ‘tish... iltim os qildi. — Bir jism ... chiqib tarqalgan tovush... boshqa jism ... urilib tebranish hosil qilishi rezonans hodisasi deb ataladi. K am ertonlar... rezonanslanishi bu... yaxshi misol bo‘la ola- di, — dedi G avhar. ( O 1. H.) Bilib oiing. O datda, kelishiklar (jo'nalish, o ‘rin- • payt, qaratqich) ko'm akchilar bilan sinonim b o k- iadi va har ikki tuzilm a orasida nozik uslubiy farqlar b o ‘ladi. M asalan: shaharga — shahar uchun; piyolada — piyola bilan (suv ichdi). 110-m ashq. G aplarni o'qing. Kelishik qo'shimchalarini qokllashdagi uslubiy xatolarni toping va tuzating. 1. Yo‘q, m en odam larning yaxshi jihatlari oz em as- ligiga tushunam an. 2. Biz sizlarga gazeta sharhi bilan ta- n ish tird ik . (Radio) 3. T uyaning ustidan tu rib , pichan o krib boMmaydi. (Gaz ) 4. U ning tilini ham izchillik bilan o ‘rganiladi. 5. S huning uchun ham bu m asalani yozuv- chi alohida e ’tibor bilan qaraydi. 6. So‘zlarberilib, o kquv- chilardan ot va sifatlarni farqlash vazifasi topshiriladi. 7. Insho yozishda asar mavzusi va g 'o y a sin i to ‘g ‘ri yori- tish, obrazlar va voqealarni to ‘g‘ri b ah o lash , fikrni ravon uslubda izchil bayon etish, orfografik va punktuatsion jih atd an savodli ifodalash hal qiluvchi ro ln i o'ynaydi. (A. Zunnunova) 111 - mashq. Ko'makchilarni kelishik qo‘shimchalari bilan va kelishiklarni ko'makchilar bilan almashtiring. M a’no bokyoglida yuz bergan o‘zgarishni kuzating. I. Beixtiyor siyohdonni ranglar b ila n bo g kliq narsa- lar bilan taqqoslaydi, asboblar bilan solishtiradi. ( B. Is- moilov. „TU va tafakkur birligi “) 2. M ehrib o n tabib bilim uchun m ehnat zahm ati tortsa, sinov bilan kam olga yet- sa, undan dillarga hech ozor yetm asa, h a r kulgisi jonga shifo baxsh etsa, axir b u —oliyjanob s a n ’at emasmi! ( Ibn Sino) 3. Agar fanida m ohir b o klsa, a m m o b ad x o 'y va qattiqso'z bo'lsa, kasalga bir tom ondan iloj yetkazur, am m o necha tom ondan yana kasallik yetkazur. Va lekin omiy ta- bibkim, erur shogirdi jallob, ul tig* bila, bu zahar bila qilguvchi halok. (N .) 4. Inson farzandi u c h u n pokizalik- dan ulugk baxt borm i? Uning shunday kam ol topishi Siz- ga, menga — ham m am izga bog‘liq em asm i? 5. O datda, ayrim joylarda m o ‘ljaldagidan ikki-uch b aro b ar ortib ket- gan abituriyentlar bilan qunt bilan ish lash , bilim larini oxirigacha sinab kokrish o'rniga ularni b ird an test sinov- lariga q o ‘yib yuborishadi. (Gaz ) 6. Bu V atan n i jo n bilan saqlashga, ChoM pon, hozir o ‘l Kimki qasd etsa anga, kiysin pushaym ondin kafan. (Ch.) Tuslovchi q o ‘shimchalar sinonim iyasi If Bilib oling. F e ’lning zam on, shaxs, m ayl, son ko‘r- '•s a tu v c h i q o kshimchalari ham ayni q o kshim chalar bilan sinonim bo'lishi m um kin. M a’lumki, fe’l so ‘z turkum lari ichida xilm a-xil shakl- larga boy b o klib, shu tufayli uning uslubiy im koniyatlari ham nihoyatda kengdir: birgina zam on va shaxs q o kshim- chalarining ko‘pligi ulardagi sinonim ik q ato rlard an istal- gan m a’n o n i ifodalash uchun so ‘zlovchi bu fe’l shakl- laridan birini tanlay olishiga im kon beradi. 1. I shaxs birlik o ‘mida II shaxs birlik qo‘shimchalaridan fo y d ala n ila d i: Sabr qil, Mirsalim (shaxs o ‘ziga q arata gapiryapti...)- Beparvo ham boUma, otingni qamchila. 01- dini o l! — Shunday mulohazalardan so'ng Qodir bilan uchrashish, uning qoyniga tasodifan asta qo ‘l solish fik ri - ga keldi. ( S h .) Shunday insonlarni k o ‘rgach, odamzod chindan ham po'lat kabi irodali boTishiga ishonasan, ki~ shi. 2. II shaxs ko‘p lik o ‘mida I shaxs ko'plik shakli qollanadi. Bundan shaxs va harakatlar orasida yaqinlik ifodalanadi: Qani, bolalar, yozamiz . 3. II shaxs birlik o krnida III shaxs birlik: Anvaryugurib borib , Alimardonning yoqasidan oldi: Shunaqa narsa bi lan hazil qiladimi odam? ( 0 \ H.) 4. Tilim iz a n ’anasiga muvofiq, kamina sokzi hozir I shaxs o krnida q o ‘Ilanishi mumkin: Bu orada ham kamina uzr so'raydi. Xojangiz, xojangiz, qulingiz kabi so‘zlar ham I shaxs o km ida q o ‘llanishi mumkin: Yo'q, Eshon aka! Ko'nglingiz qanaqa choy tilasa, xojangiz muhayyo qiladi. (5. A.) 5. II shaxs (birlik yo ko‘plik) o krnida III shaxs shakl- lari ishlatiladi: Eshik ochar xola Gulshanga salom berdi va ,Xush ke!di!ar!“ — Kelsinlar / — dedi. 6. I ll shaxs birlik o krnida III shaxs ko‘plikdan foydala- nish m u m k in. Bunda ham yo hu rm at, yo kesatish m a’no- lari ifodalanadi: Biz G ‘irvonga Abdulla Qodiriy izidan kel- dik. U kishi bundan 40 yil ilgari Mallaboy aka haqida ocherk yozish uchun shu yerga kelgan ekanlar. ( T. P.) Ha, o ‘ylab qoldilar?.,. 7. Jon li so'zlashuv nutqida II shaxs 5/^olm oshi o 'rn id a o'zlari o lm o sh id an ham foydalaniladi: — X o ‘p, salomat- misiz , Mirzo? — Shukr. O'zlaridan so'rasak? (A. Qod.) 8. H ozirgi zam on o ‘mida hozirgi-kelasi zam on fe’lidan foydalanish m um kin: Oyimxonni chaqiradilar. (A.Qod.) 9. 0 ‘tg a n zam on fe’li shakllari kelasi zam on uchun q o ‘llanib, bajarilm agan ishga bajarilajak bo‘yog‘ini beradi: Bu ishni bajardim, deylik, keyin nima bo ‘ladi? 10. X ayoliy faoliyati yoki ta sav v u r (m asalan , tu s h ) oqibatlarini bayon etishda h am d a zam onlar b ir-b irin in g 0‘rnini qoplashi mumkin. M asalan: Ishonch bilan yo'lga tushdim. Odamlar ketidan ketyapman. Odamiar keti uzil- maydi. (S. Ahm.) 112-mashq. Berilgan gaplarni o ‘qing. Shaxs va zam on qo‘shimchalarining o‘z ma’nosini yoki ko‘chgan vazifalarda qo'llanganini izohlab bering. 1. Q ishda dala aylanib, n im a ham savob to p a rd in g iz? (T. P.) 2. M ana, q a c h o n la rd ir m en ham sh u lar k ab i m eh n at qilib, peshona teri to ‘kilgan tiyinni xarjlab ku n kechiram an. M ana shu kun m en in g eng baxtli k u n im b o kladi. M en ana shu kunni te z ro q ko‘rishga sh o sh ily ap - m an. (5. Ahm.) 3. Havo o chilib ketgan, salqin sh a m o l esar, q ir u chida pufakday oy osilib tu rard i. ( 0 ‘. H .) 4. 0 ‘sha bekatga tezroq yetishga shoshilyapman. O yoq o li- shim ildamlashyapti. Orqamga qaradim . Men bu sh ah ard a b ir yil y ash ad im . Bu sh a h a r b o sh im n i silab, m e n g a bag‘ridan jo y berdi. N on berdi. Bu — mening k attak o n y o 'ld a g i b ir in c h i q a d a m im b o M ish ig a is h o n a m a n . 0 ‘ylayapm an. Bu o kylar ertangi porloq kunim ning an iq rejalari bo‘lishiga ishonaman. (S. A.) 181 - topshiriq. Fe’lning zamon va shaxs qo‘shimchalarini tas- virlovchi jadval chizing. Ulaming orasidagi sinonimiyani tavsif- lang. 113- mashq. 0 ‘qing. Fe’lning zamon va shaxs qo‘shimchalarini toping. 0 ‘z yo ko‘chma ma’noda qo‘llanganini tushuntirib bering. 1. „X okp, salomatmisiz, M irzo ?“ — „Shukr. 0 ‘z la ri- dan so‘rasak?“ 2. Bu yerda tug‘ilsa zafar yo farzand, D a r- rov seziladi yurakda. (Asq. M.) 3. Agar oddiy odam o ‘z urug‘-aym og‘ini bilmasa, farzand ajdarhoga o ‘xshaydi. (AT. Davron) 4. Kaminangiz h am gkirvonlik d o 'stlar b ilan ham dam lashib qolgan chog‘larda „loviya“ payroviga a ra la - shib q o ‘yardi. 5. O yim xonim c h aq irad ilar. (A. Q od.) 6. M ana, b ir oydirki, T ursunov zvenosi dalada tu n a b qolib, frontchasiga ishlayapti. 182- topshiriq. Gaplami 0‘qing. Zamon va shaxs qo‘shimchalari xato qo'llangan o ‘rinlarni aniqlang va tuzating. Keyin har ikki gapni solishtiring. 1. Biz kosm onavt V. A. Shatalov bilan shu yerda, kos- m odrom da bultur kuzda tanishdik. 2. BoMajak o ‘zbek olimi- ning uzluksiz ach itq ilar topish sohasidagi ilmiy ishi ko‘p olimlarga juda m a’qul tushdi, u e ’tibomi tortgan edi. 3. Kok- chat qator orasi 140, uyalar orasi 30 sm qilib ekilgan- d an , yetishtirilgan hosil m o‘l va sifatli b o ‘ladi. ( Gaz .) ^ fB ilib oling. F e ’l mayllari so'zlovchi shaxsning baja- •ruvchi shaxsga turlicha munosabatini ifodalaydi. M asalan, buyruq, shart, ijro kabi m a’nolar maylning max- sus q o ‘shimchalari orqali, ba'zan bosh shaxs yordamida beriladi. B a’zan bu q o ‘shim chalarning biri ikkinchisi o ‘rnida qoMlanadi ham. Aniqlik fe'li k o ‘p ro q buyruq maylini ifodalashi m um - kin: Ketdik, yigitlar! Bugun ish ko'p, bolam. Mehmonlar- ning qo'liga suv quyasan. Uiarni joy-joyiga o'tkazasan, avval choy berasan va b. Aniqlik fe’li shart mayli o‘mida ham qoMlaniladi, bu ay- niqsa, jonli tilda ko‘p uchraydi. Va 'da berdingmi — bajar. Buyruq mayli shakllari boshqa m ayllar o ‘m ida keng q o ‘llanadi: 0 ‘zingiz oylab koYing: Mehnatni ular qilsin-u, foydani siz k o ‘zlaysiz . 0 ‘zing uchun mardlik timsolini top-u, chekinish bilmay, uning izidan yur. ( Jurnaldan ) Boshingga bir ish tushdimi (tushsa), yagona y o 'l— uni jasorat bilan yengib o ‘tishdir. ( Jurnaldan ) 114- mashq. Gaplami ifodali o'qing. Fe’llarni ajratib, maylini hamda ma’nosini aniqlang. 1. Yo rabbiy, ilm im n i ziyoda qilgii. ( „ H adisudan) 2. Yashasin fikr-la q o kl hamkorligi, Bor boMsin til ila dil- ning yorlig‘i. (A/. S h .) 3. 0 ‘n sakkizga kirgan odam ning ko‘ziga olam jilva qiladi. Kamalakning yetti rangidan yet- m ish rang yasaydi. 4. Tilagimiz: katta boMgin, Vafo degan y o ld a n yurgin, Yaxshilarga egiz turgin, Bolajonim, to ‘ying m u b o rak! ( M.Usmonova ) 5. K im n in g iro d a si k u c h li b o ‘lsa, aqlli m aslahatgo‘y b o klsa, unga baxtning yopish- gani shu. 6. G o ‘dak yana o ktm ayin fursat, Akasiga tikadi k o ‘zini: — Jon akajon, yana b ir k o ‘rsat, k o ‘zim b ilan k o ‘rayin o ‘zim. (A. O.) 7. Olloh Taolo va P ayg‘am b ar alayhissalom m endan rozi b o ls ín desangiz, yaxshilik itti- foqini buzmangiz. ( „ llmi axioq“dan ) 8. O , gul b ah o r, sen ochii va sochil, M adh etayin men yoza-yoza. (£/.) 9. Agar so'zlasang, o ‘ylab, bilib so'zlagil. (A. Yugnakiy) 10. Bir q o ‘shiq kuylansa ko'ngildan, Ehtim ol b ir nafas tinglarsiz. {A. O.) 183- topshiriq . Gaplarni o‘qing. Mayl qokshimchalarini ajra- ting va uslubiy vazifalarini aniqlang. 1. — N am uncha shoshilmasangiz! H ozir uyim izni m eh- m o n lar bosadi, — dedi O diljon H anifani q ay tarm o q ch i b o lib . — Shunday tig‘iz pallada a'zo lar ishni tashlab, bu yerga kelib yurishmasin. H ar qancha m ehm on b o klsa, ish- d an keyin kutarm iz. ( Jurnaldan) 2. 0 ‘z b e k isto n , seni shuncha sevmasam, qalbim seni deb, jo ‘sh u rm agandi, N urli ko‘ringaymi bu ja h o n menga? (E. V.) 3. 0 ‘g ‘limizga bir yaxshi xat yozsak. 4. Tishlarim ni ko‘rm ak istasang, Havasingni marvaridga ayt, G a r o ‘zim ni ko‘rm ak istasang, Y o v n i yen g ib , z a fa r b ila n qayt. ( H .O .) 5. B ex ab a r b o ‘lmang: ushog‘i yerga nogoh tu shm asin , D o n ay i bir non ushog‘in tanga darm on, deb biling. 6. O ltin yerda qolsa ham , bilim yerda qolmas. 7. N ainki inson biroz egilib, ariqdan bir piyola suv olib icholmasa! (A. Q.) 184- topshiriq. Berilgan gaplaming maylini o‘zgartiring. Keyin ifoda va uslubiy bo‘yoqdagi o‘zgarishni izohlang. 1. Sabr qilsang, g‘o ‘radin halvo pishar. 2. N im a x o h la - sangiz, ham m asi bor. 3. Q uloq solam iz, m e n m a tn n i o ‘qiyman. 4. Bir diram olm oq chekibon, dast ranj, Yax- shiroq, andinki, birov bersa ganch. 5. Ilm ni kim vositayi joh etar, o ‘zini-yu xalqni gum roh etar. (N .) 6. N ahotki A lim ardonning shuncha m ehnatlari bem aqsad ketdi? N a- h o tk i u dunyoga kelib, durustroq niyat bilan yasham adi? ( 0 \ H.) 6. — Nega kech qolding, Zafar?... — Y om g‘irni k o ‘rmaysizmi? (A. Qod.) 185- topshiriq. Berilgan mavzulardan birini tanlab, uyda in- sho yozing. 1. Yigit kishiga yetmish h u n ar oz. 2. O tam — sarbon, o nam — bog‘bon. 3. H ech kim ni, hech nim ani unutib bo'lm aydi. 4. K itob — m ening d o ‘stim. 5. Baxtning kaliti q o lim izd a. 6. 0 ‘zgalar g 'am ini yem asa odam , anga noloyiqdir in- so n degan nom. SINTAKTIK SINONIM IYA Ayrim gap tu rlari orasidagi sinonimiya 186- topshiriq Savollarga javob bering. 1. Sintaksis nim ani o‘rgatadi? 2. Ikki so ‘zni bog‘lash u ch u n qanday uslubiy vosita- larga egam iz? M asalan, Ozod o ‘!ka kishisi, tabiiyki, baxt- ga entikadi — Bu yerda qanday sintaktik qonun-qoidalardan foydalanib, so kzlarni o ‘zaro aloqaga kiritdik? 3. G a p b o ‘laklari qay h o ld a ajratiladi? A jratilg an b o ‘laklam ing qanday uslubiy xususiyatlari b o ‘ladi? H '^ = j Eslang. Til bo'lim lari ichida uslubiy vositalarga, turli 1 xil bo^yoqlarni ifodalashga boy b o ‘lgan soha — sin- taksisdir. S in o n im ik q a to rla rd a n o tiq lik , hissiyot va t a ’siriy m a 'n o larg ach a q o ‘shim cha m a’nolar ifodalanadi. O d atd a, ayni bir fikrni ikki va un d an ortiq sodda gap orqali, sodda va q o ‘shm a gap orqali, bir bosh b o ‘lakli va ikki b o sh b o ‘lakli, darak va so‘roq gap vositasida, oddiy gap va m urakkab gap orqali, to ‘liq va to ‘!iqsiz gap yorda- m ida, tasd iq va inkor gap vositasida berish m um kin. M a salan: 1. Yaxshi o ‘qiyman — Yaxshi o ‘qimasam bo imaydi. — Yaxshi o ‘qishga to ‘g ‘ri keladi. 2. Maorifsizxalq dunyoda hech yasharmidi? — Maorifsiz hech bir xalq dunyoda yashay olmas . 3. Har kim ekkanini o'radi .— Kim nima eksa, shuni o 4radi. 4. Hamma to ‘p la n d iY i g 'i l i s h g a Sobirjon, Halima- xon, Saida, Sojida va boshqalar kelishdi. Bunday sinonim ik tizimlar q o 'sh m a gap qismlarida ham b o ‘lishi m um kin: a) bog‘lovchili q o ‘shm a gap bilan b o g lovchisiz qo‘shm a gap sinonim iyasi; b) bogMangan q o ‘shma gap bilan ergash gapli qo‘shm a gap sinonim iyasi; d) ergash gaplarning o ‘z ichidagi sinonim iya; e) ko‘chirm a gap bilan o ‘zlash tirm a gap orasidagi si nonim iya. Sinonim ik o ‘zgarishlar gap o h an g i, bog‘lovchilar va boshqa vositalar orqali ro‘y beradi. R itorik gaplar sinonim iyasi Bilib oling. Shaklan so ‘roq gap b o ‘lib, m azm u- • nan undov gaplar teng b o ‘lgan ritorik gaplar d arak , s o ‘ro q , b u y ru q , u n d o v g a p la r b ila n sin o n im bo'ladi. 187 - topshiriq. Ritorik so‘roq gaplami toping. Ulami darak yo undov gaplarga aylantiring. 1. Yosh bir joyga borib qolganda, birovning eshigini qoqib, qosh-qovog‘iga qarashdan o g ‘ir ish borm i? {A. Q.) 2. Darhaqiqat, olam jamolini tom osha qilishdan ham go‘zal narsa borm i. (T. T.) 3. Kenisberg xotiralarini Siz bilan o ‘rtoqlashm ay, yana kimga aytay? 4. Sut ko‘r qilgur h a- rom i, G itler oqpadar Farzandning q ad rini qayerdan bil- sin? (G ‘.G ‘.) 5. Daydi, progulchi d eb no m ko‘tarib, Su- yar yoring isnod keltirsa. Bundan h am yaram as, B undan ham past, o g ‘ir, Bundan h am u y atli ish borm i? ( K ) 13 — G \ A bdurahm onov, D. X o‘jayeva 193 6. K ito bsiz u m rn i um r desa b o ‘lad im i? 7. Q afasdan b o ‘shalgan h a r qush qayta o ‘zini solurm u, qonxo‘r zolim- lar, M azlum lar sizga qolurm u? ( H . H.) 8. Sizdan bu- yukroq, Sizdan balandroq, Sizdan issiqroq yana nim a bor, Onajon? 9. B olam ... sen kuyguncha, onang kuyib ketsa boM masmidi? ( H . H.) 10. Ilm n i m ashaqqatsiz egallab bo‘ladimi? 188- topshiriq. Gaplami ritorik so‘roq gaplarga aylantiring. 1. Siz hali o ‘zingizni odam sanaysiz-da! (A. Q .) 2. Bu yorug‘ olam ga borsang, aslida, Oliy baxt sanalur o ‘lmayin yurm oq. (A. Q.) 3. Ilm -u kam olot ham isha fazilatdir. 4. K unlar ho riyd i — horimas kuchli inson. (T. F.) 5. In- soniyat saxiylikni, sadoqatni, b ag ‘rikenglikni, yaratuv- chanlikni b ah o rd an olsin. 6. H ar holda taqdirning bun- chalik o ‘yinlari turgan bir zam onda biz hech nim a qila ol mas edik. (A. Qod .) 7. H arom yo‘l bilan topilgan m ol-u dunyo oxiri senga halokat keltiradi. ( R. Tagor) 8. Halollik islomda eng oliy matlab. {A. O.) 189- topshiriq. Berilgan gaplami oddiy darak gaplarga aylan tiring. 1. N ega b u n c h a la r go‘zal bugun olam , N ega qarab to ‘ymas k o ‘zlarim! ( U .) 2. H aqiqatdan ko‘zday o ‘ta nozik, haddan tash qari om onat bo'lgan a ’zo b o ‘ladimi? 3. O m on va Bekjonlarga ajoyib kitoblar sotib olganim ni bilsang edi. (R.) 4. K urashadi ikki to ‘lqin — qarab turaym i? (O.) 5. N ah o t o tasid an b o is a azizroq, qaysidir tog‘dagi qan- daydir toshlar! ( E. V.) 190 - topshiriq. Gaplami ikki bosh bolakli gapga aylantiring va yozing. 1. M ardlik. 2. M ana, Shohim ardon. 3. N on. 4. 1945- yil 9- may. 5. O n a allasi. 6. Ustoz. 115- mashq. Ko‘chiring. Tinish belgilarining ishlatilishi sabab- larini ayting. Gapning ma'nosi, tuzilishi va turini tushuntiring. 1. H ik m at shunday liboski, kiygan bilan eskirmaydi. 2. Ilm siz d u n y o — q o ro n g ku z in d o n . 3. Y o lg ko n ch i Payg‘am barim izga um m at b o io lm a y d i: hech kim u n in g so‘ziga ishonm ay qo‘yadi va y o lg 'o n ch i xor-u zo r b o ‘lib, bu dunyodan o ‘tadi. ( Jumaldan ) 4, Ilm , N avoiy, senga m aq su d b il, E n dikim ilm o ‘ld i — am al ay lag il. (N .) 5. O lam dan o ‘tganni tuproq ostiga — T uproqning ustiga S o ‘z n i q o ‘y d ilar. Q u y o sh d a n u y a lib , o y d a n u y a lib , Y alang'och yuraklar So‘zni kiydilar. (E. Shukurov ) 6. A x- targanim — bir so‘z, rostlik degan so‘z, Bu sokzga baxshida um rim ning bori. ( Z Aliyeva) 191 - topshiriq. Berilgan gaplaming olmosh orqali ifodalangan bo‘laklarini ajratilgan bo‘lak orqali izohlang. Oddiy aniqlovchi- lami ajratilgan aniqlovchi tarzida ifodalang. 1. M en, 1978- yilda N am ang an viloyati C h o rto q shahrida ishchi oilasida tug ‘ildim. 2. Bu yem i, o b ih a - yot chashm asi, deydilar. 3. G ‘olib, muzaffar o ‘g‘lim o m o n keladi. 4. Biz ajoyib va boy til yaratdik. ( A.O .) 5. M e n o ‘ktam va jafokash bir insonm an. (E . V.) Juda uzoqda b ir yulduz m ilt-m ilt yonib turardi. 192- topshiriq. 0 ‘zingiz ham shunday gaplar tuzing. Bunda G ‘.G ‘ulom, Oybek, E.Vohidov, A. Oripov she’rlariga m uro- jaat qiling. Masalan: Qahramonim, oUiribsan sen ro'paramda — kamtarin , do no. (£. V.) Ajratilgan bo‘lak lar sinonimiyasi S S | Eslang. Ajratilgan b o 'lak la r biror gap b o 'lag in in g | M | m a ’nosini ta ’kidlash, b o sh q a b o ‘laklardan ajratib ko‘rsatish yoki izohlash u ch u n qo‘llanadi: 1. Ajratilgan sifatlovchi: Sakrab tushib shunda tuyadan karvonboshi — berahm , nodon ... (£. R.) 2. Ajratilgan izohlovchi: Fursating bormi, qaynatadan, Zunnunxo‘jad a n , so'rab keiganmisan? (A. Q.) Ajratilgan boMaklar oddiy gap b o ‘lagiga sinonim b o ‘lishi mum kin. A m m o bu holda gap b o ‘lagi m a'nosini b o ‘rttirish, ajratish, izohlash m a’nolari ifodalanm aydi: 1. Sakrab tushib shunda tuyadan berahm, nodon , karvonboshi... 2. Fursating bormi, qaynatadan, Zunnunxojadan so ‘rab kelganmisan ? 116- mashq. Gaplami o ‘qing, kerakli o‘rinlarga tinish belgi- larini qo‘yib ko‘chiring, ajratilgan bolaklarni o‘z aniqlanmishi yoniga qo‘ying. Mazmundagi o‘zgarishni izohlang. 1. Biz sizning d o ‘stlaringiz yo‘l qo‘yilgan xato halokatga olib borguncha indam ay turarm idik. (Sh. R.) 2. Bu xabar k o ‘p la m i shu ju m lad an M ahkam ni ham ju d a quvontirdi. (P. Q.) 3. Biz m a n a shu qishloq hayotidan nafis film y a ’ni kartina yaratm oqchim iz. (A. Q .) 4. Biz o ta -o ‘g‘il u ydan chiqib, b obom ning hovlisiga bordik. (5. A.) 5. Bek- tem irga sobiq c h o ‘pon ga kom andim ing fikri g‘oyat yoqdi. ( 0 .) 6. M ashhur te rim ch i Xosiyatoyni yosh ayolni hur- m at bilan to*rga o ‘tkazishdi. (0 .) 7. Q o ‘shnisini bir kam - p im i chaqirdi. (A. Q.) 8. U nsin uchun bechora qiz uchun bu qanday m udhish m otam ! ( 0 .) Q o ‘shm a gaplar sinonimiyasi [ g l ? Bilib oling. Q o lshm a gapning turlari — bog'lovchisiz va bog‘lovchili ergash gapli q o ‘shm a gaplar ham da b o g ‘langan qo‘shm a gaplar o ‘zaro va sodda gaplar bilan sin o n im b o ‘lishi m um kin. 117- mashq. Berilgan qo‘shma gaplaming sinonimik turlarini tuzing. Mazmun va uslubda ro‘y bergan farqlami aytib bering. 1. Yo podsho b iro r yerga chiqadi, yoki elchi kelishi kutiladi. ( 0 .) 2. D am jah lim chiqadi, dam kulgim qistay- di. ( O .) 3. Ba’zan k o ‘nglim qushday uchadi, b a ’zan yana c h o ‘chinqiraym an. (R.) 4. N uri goh sevinib, shirin xayol- larga botadi, goh b u tu n vujudini q o ‘rquv bosardi, ( 0 .) 118- mashq. Quyidagi bog'lovchisiz qokshma gaplami bog‘- langan qo‘shma gaplaiga aylantiring. Uslubdagi mazmun o‘zgarishini aytib bering. 1. Jismimiz yo‘qolur, lekin o ‘chm as nom im iz. ( H . 0.) 2. Eshakni yaydoq m inib bo‘lmaydi — yiqiladi kishi. (A. Q.) 3. Urilmoq ham foyda, pishiq bo‘lasiz, tajriba hosil qilasiz. ( 0 .) 4. Vaqting ketdi — baxting ketdi. ( Maqol) 5. El shod o ‘lmas — mamlakat obod o'lmas. (N.) 6. Q o ‘shning tinch — sen tinch. ( Maqol) 7. Otangiz bor — belingiz b aq u w at, o ‘g‘lim! ( 0 .) 8. O farin, u ko‘zlarga, hayo to ‘la boqadi, la’nat unday ko‘zlarga, balo to ‘la boqadi. („ To ‘ tinoma “) 119- mashq. Quyidagi bog‘langan qo‘shma gaplami bog‘lovchisiz qo'shma gaplarga aylantiring. Uslubdagi o‘zgarishlami aytib bering. 1. Davolashga na dori bor, na d arm o ni bor. (M. Ibr.) 2. Y arim soat o ‘ta r - o ‘tm as, oradagi b eg o n alik pardasi ko‘tarildi-yu, Siddiqjon sarguzashtini q isqach a so ‘zlab berdi. ( A.Q .) 3. Dev, ajina kabi narsalar odam ga zarar yetkaza olmaydi va h a r bir narsadan o d am kuchli. (5. A.) 4. Oyda dog‘ b o ‘lsa b o ‘lar, am m o siz b ilan bizda dog‘ b o ‘lmasin. ( U.) 5. Siddiqjon ham A zizani sam im iy hur- m at qiladi, am m o Azizada paydo b o ‘lgan sevinch unda yo‘q. ( Y. Sh.) 120- mashq. Yuqoridagi boglangan qo'shma gaplami turlarga ajrating. H a f bir turning m a z m u n va bog‘lanish uslubini izohlab bering. 121- mashq. Quyidagi jumlalardan bogMangan qo‘shma gap tuzing. 1. Birdan boshi aylandi. 2. U larning b a ’zilari podalari izidan cho‘lga qarab ketdilar. 3. Shu paytda katta soat ikkiga zang urdi. 4. B o‘rilar mungli tovush ch iq arib uvullashar. 5. U ning badanlari titradi. 6. Bu paytda fikrim ga ko‘p narsalar keldi. 7. X otinlar changak bilan to rtib , m uzlarni chenalarga yuklay boshladilar. 122- mashq. Biriktiruv boglovchiiar yordami bilan bog‘langan qolshma gap tuzing. | Bilib oling. Zidlovchi bog‘lovchilar (ammo, lekin, • biroq) va yuklam alar (-u, -yu) y ord am i bilan tu - zilgan boglangan qokshma gaplar sinonim ik gaplami 197 tashkil etishi m um kin. Sinonim ik gaplarda nozik m azm un farqlari anglashib turadi. M asalan: 1. Tantiboyvachcha ning nafasi ichiga tushib ketdi, biroq u uyalgan kabi o 4zini bilmaslikka soldi. ( O .) — H arakat-holatning zidligi, badi- iy, kitobiy uslub. 2. Tantiboyvachchaning nafasi ichiga tushib ketdi-yu, ... o ‘zini bilmaslikka soldi. — H arakatning tez alm ashinishi, H arak atn in g qiyoslanishi, og‘zaki, om m abop uslub. 3. Tantiboyvachchaning nafasi ichiga tushib ketdi , ammo... o ‘zini bilmaslikka soldi — izohlash-zidlash m u- nosabati, badiiy uslub. 123- mashq. Quyidagi sodda gaplardan zidlovchi bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gap tuzing. Mazmun va uslubdagi o‘zgarishlami aytib bering. 1. M asala hal boMib, gap b ir joyga q o ‘yilgan edi. 2. U kelishi bilan, ham shira irgkib o ‘m idan turdi. 3. Bu gap haq. 4. A lbatta, ham m a ham q ahram on b o ‘lavermaydi. 5. A hvollari yomonlashib borar. 6. 0 ‘ktamjon xo‘jalik ish- lariga pishiq-chechan edi. 7. Yerlar ekilmay qolib ketaverishi yaxshilikka olib kelmaydi. 8. Q uyosh ko‘rina boshladi. 9. B oshqalardan o ‘zib ketgan kishi ilg‘o r emas. 124- mashq. Quyidagi bogklangan qo‘shma gaplaming sinonim turlarini yozib chiqing. Mazmun va uslubdagi o‘zgarishlami izohlab bering. 1. O n a faryod chekishini qo'yib, ko‘zlarini yumdi, lekin jim lik c h o ‘kdi. (A/. T.) 2. M en qo'nishga tayyor edim -u, biroq bu yosh shifokorning harbiy kiyimi m eni tarad - dudga solib qo‘ydi. 3. Hamon chopib boradi va lekin kokkragi qon. ( H . 0 .) 4. M en paxta to kgkrisida gapirsam -u, boshqa m aydam asalalargaboshqaodam nito^rilasak. (A. Q.) 5. Siz bir vazifada edingiz, am m o uning na ekanini bizdan pin- h o n tu tard in giz. ( O.) 125- mashq. CVzingiz zidlovchi bogMovchilar yordami bilan boglangan qo‘shma gapga 5 ta misol yozing. Har bir bog‘langan qo‘shma gapning sinonimik turlarini tuzing. Mazmun va gramma- tik o‘zgarishlami izohlang. | | Bilib oling. Ayiruv bog‘lovchilari (yo, yoki, yoxud, yoinki, xoh, goh-goh) va b o g 'lo v ch i vazifasidagi s o ‘z la r ( dam -badam , d a m -d a m , y o boUmasa, b a ’zan, bir-bir) q o ‘shm a gapdan an glashilgan harakat - holatning biri ro ‘y berishi {yo, yoki, yoxud, yoinki) yoki u lar k etm a-k et yuzaga chiqishi ( goh, b a ’zan, dam-ba dam) m um kin ekanligini ko'rsatadi. M asalan: Yo men bo - ray, yoki sen kelgin (q o ‘shiq) — har ikki harakatdan biri ro ‘y beradi (badiiy uslub). Goh men boray, goh sen kelgin — h a r ikki harakat ket- m a-ket ro ‘y beradi (kitobiy, badiiy uslub). B a ’zan men boray, ba ’zan sen kelgin — m a’lum bir ora- liqda bo'ladigan harakat (og‘zaki, o m m ab o p uslub). 126- mashq. Ayiruv bog'lovchilar yordamida 3 ta qo‘shma gap tuzing. Ularni qo'shma gapning boshqa turlari (bogMovchisiz va ergash gapli qokshma gaplar) bilan almashtiring. Uslubdagi maz- mun o'zgarishini aytib bering va yozing. 127- mashq. Quyidagi sodda gaplardan ayiruv bog‘lovchili boglangan qo'shma gap tuzing. 1. M en sizlar bilan ishlaym an. 2. M en q ahram o n , m ashhur kishiman. 3. Qaytib qoldimi qiliching dami? 4. U narsa yana ko‘zdan g‘oyib boMardi. 128- mashq. Quyidagi bog'langan qo‘shma gaplami bog'lovchisiz qo‘shma gaplarga aylantiring. Mazmun va uslubdagi o'zgarishlami aytib bering. 1. M en o ‘z Farg‘onam ni m aq tam o q b o ‘tsam, Yigiti Farhod-u va qizi Shirindir. O tam „ M irz a “ va „ G ‘ulom “ taxalluslari bilan talay she'rlar yozgan. Lekin bular bir yerga to ‘pianib, yo b o ‘lm asabosilib ch iq q an em as. (G \G \) 2. M enda xalqqa xizm at qilish orzusi k a tta-y u , biroq qari- lik qurgkur goh-goh sezilib qolyapti. ( O .) 3. Q or tingan-u, am m o quyosh b u lu tla r orasidan c h iq a o lm ay garang. (H. Shams) 4. U y ajratam iz d e d in g iz -u , m en y o ‘q d e- dim m i? {A. Q.) 5. Y orug‘i bo r-u, issig‘i yo'qroq! (A. Q.) 6. Bu ham shoir. Lekin g‘azallarini o ‘z y o nid an pul toMab eshittiradi. (O.) 7. Ba’zan M am arasul akasining ov mil- tig‘ini olib ovga ch iq ar, lekin otgan o ‘qi sira nishonga teg- mas edi. (5. Nazar) 8. Siddiqjon qaynanasining gapiga za- harxan da q ilib ja v o b berdi. A m m o k am p ir vaysaganicha uyga kirib ketdi. (A. Q.) 9. T antib o yv ach chan in g nafasi ichiga tu sh ib k e td i, biroq o ‘zini bilm aslikka soldi. ( 0 .) 10. Yo u k an g n i to p ib berasan, yoki o d am olib berasan, b o ‘lm asa o ‘zin g sarb oz bo‘lasan. (S. A.) E rgash gapli qo'shm a gaplar sinonimiyasi | j Bilib oling. Ergash gapli qo‘shm a gaplar sodda gaplar bilan yoki o ‘z ichidagi boshqa turdagi ergash gaplar bilan sinonim boiishi mumkin. Bunda ergash va bosh gapni biriktiruvchi vositalar o'zgaradi. Ergash gapning egasi q a ra tq ic h li an iq lo v ch ig a , kesim i esa an iq lo v ch i yoki to ‘ldiruvchiga aylanadi. Ba’zi hollarda ergash gap bilan bosh gaplam ing o ‘rni almashadi. Ergash g ap lam in g quyidagi turlari sodda gap bilan si nonim b o iis h i, sodda gap bilan alm ashishi mumkin: 1. Nisbiy olm o sh lar yordami bilan umumlashtiruvchi izoh ergash g aplar. Masalan: 1) Kimda-kim tiliga ehîiyot bo Isa, boshi omon bo ‘ladi. — Tiliga ehîiyot bo ‘igan odam- ning boshi omon bo *ladi . 2) Kenja botir qaysi yo Hdan kir - gan bo ‘Isa, yana shu yo i bilan darvozabonning oldiga chiqdi. (Ertakdan) — Kenja botir kirgan y o ‘lidan qaytib darvo zabonning oldiga chiqdi. 2. Ega va kesim ergash gap: 1) Talabim shuki, xona- lar keng va y o ru g ‘ bo'lsin. ( 0 .) — Xonalarning keng va yorug‘ boUishi — mening talabim. 2) Yo‘Ichiga shunisi qi- ziq tuyuldiki, bu yerda qay tomondan qaramang, hamma daraxtlar bir chiziq ustida saf turadi. ( 0 .) — Bu yerda qay tomondan qaramang, hamma daraxtlarning bir chiziq us tida s a f turishi Yo *Ichiga qiziq tuyuldi. 3. Aniqlovchi va toMdiruvchi ergash gaplar: I) Shun- day davr ediki, ovqatim ham, uyim ham kitob. (S. A.) — Ovqatim ham, uyim ham kitob bo ‘Igan davr edi. 2) Shuni istardiki, qasos shamshiri qonxo ‘r jallodning boshini olsa. (U.) — Qasos shamshiri qonxo V jallodning boshini oiishini istardi. 3) 0 ‘rtog‘im о ‘Igandan keyin m a ’lum boldiki, qiz uni yaxshi k o 'rar ekan. (I. R .) — Qiz uni yaxshi ko ‘rishligi o ‘rtog‘im о 'Igandan keyin m a ’lum bo'ldl 193- topshiriq. Quyidagi sodda gaplami ergash gapli qo‘shma gapga aylantiring. 1. Birovga chuqur qazigan o d am o ‘zi shu chuq urg a tushadi. 2. Siz yoqtirgan yer m eng a ham yoqadi. 3. Bu yerga kelgan odam tuzalib ketadi. 4. M ening m aqsadim — ham m a shod va xursand bo‘lsa. 5. Н аг kim o ‘z ishbilar- monligini ko‘rsatadigan davr keldi. 6. M ening bu ishga aralashmaganim sizga ma’lum bo'lgan b o ‘lsa kerak. 7. H am ma tinch va osoyishta um r kechirishni istardi. 8. U ning b u sirdan bexabar ekanini tushundim . ¡94- topshiriq. Quyidagi ergash gapli qo‘shma gaplami sodda gapga aylantiring. 1. Qaysi kishi m aq tan ch o q b o ‘lsa, o ‘sha k ish in in g ko‘ngli h ar vaqt xijolatda bo‘ladi. (N .) 2. Kim ju m la n i buzib gapirsa, uning fikri ham chalkash bo‘ladi. S ham ol qayoqdan kelsa, yomg‘ir ham o ‘sha yoqdan keladi. 4. S h u - nisi ham borki, biz qishloqlam i obod qilish bilan x o tir- jam b o ‘lib qolishimiz yaram aydi. (R. F.) 5. 0 ‘z -o ‘zid an m a’lum ki, u sendan ayrilishni istam aydi. (P. T.) 6. M e ning istagim shuki, bizning s h u d o ‘s t-b iro d a rla rim iz xalqlarim iz d o bstligining ham ram zi b o ‘lsin. (Л/. Ibr.) 195- topshiriq. Quyidagi ergash gaplami turlarga ajrating. Ulami sodda gapga aylantiring. Shakl va mazmundagi okzgarishlami aytib bering. 1. U birinchi ko‘rishdayoq k o ‘rdiki, G u ln o r z a h a r- langan edi. ( 0 .) 2. Istaym izki, tu rib y o n m a-y o n , ijo d etsak ko‘rkam ertasin. ( Z ) Bir m in g yetti yuz degan savol shunday zo ‘ravonki, uning panjasidan G ‘afurning o 'z ig in a emas, avlod-ajdodi ham qutulm aydi. (H. H.) 4. Paxta tolasi va chigit shunday xazina manbayi ekanki, un d an olina- digan narsalarning son-sanog‘i yo‘q. (Gaz.) 5. B iro rb ax t chirog‘i yongan uy y o ‘qki, unda aytilm agan b o ‘lsin bu qissa. (G ‘. G‘.) 196- topshiriq. 0 ‘zingiz ega va aniqlovchi ergash gaplarga misol toping va ulami sodda gapga aylantiring. /97- topshiriq. Quyidagi sodda gaplardan ergash gapli qo‘shma gap tuzing. 1. Johil ulfat — boshingga kulfat. 2. Kim gapirganga boq- ma, nima gapirganga boq. 3. Teran daryo tinch oqar. 4. So‘z bilm agan er — el boshiga yov keltirar. 5. O z-oz o ‘rganib dono b o ‘lur, q atra-q atra yig‘ilib daryo bo‘lur. 6. Bo‘ladigan bola yoshligidan m a ’lum . 7. Fikri ravshanning so‘zi ravshan. 8. T o 'q q iz d a b o ‘lm a g a n aql to 'q so n d a h am b o ‘lmas. 9. 0 ‘tgan b u lu td a n y o m g ‘ir ku tm a. 10. Bilak bilan b o ‘lm agan, bilim b ilan bitar. ( Mogollar ) Bilib oling. S abab yoki maqsad, o ‘xshatish ergash • gaplarning kesim lari sifatdosh, ish oti yoki ot kesim b o ‘lsa, bun day q o ‘shma gap sodda gapga sinonim b o la oladi: Masalan: Qaynanasining kasalligi sababli (kasal bo ‘Igani uchun) kuyovning akasi mehmonlami kutdi. Paxtaning tezroq yetilishi uchun selitra solinar edi (Paxta tezroq yetilsin deb). Pul olib kelish uchun hujraga qarab yugurdim (Men pul olib kelaman deb, hujraga qarab chopdim). Oppoq nozik yuzi quyoshda nurdan yaratilganday tiniq ko'ríndi (Oppoq nozik yuzi quyoshda shunday tiniq ko Ymdiki, go \yo nurdan yaratilganday). T o ‘siqsiz ergash gap: Ko'kda momaqaldiroq tinmasa- yam, picha-picha uxlab oldik. (O.) — Ko'kda momaqaldi- roqning tinmasligiga qaramay, picha-picha uxlab oldik. 198- topshiriq. Quyidagi ergash gaplarni ajrating. Ulami sodda gapga aylantiring. Grammatik va uslubiy o'zgarishlarni aytib bering. 1. ... bola-chaqalari b o klm aganidan, uylari biznikiga o ‘xshash to ‘s-to‘poion emas, yig'inchoqlik. (G \G \) 2. T a ’til vaqtida bormaganim uchun, kam pir biroz ranjigan b o ‘ldi. (G \G ‘.) 3. Sen otash ichida urasan javlon, D ushm an qol- masin deb sevgan elimda. (H. 0 .) 4. Xotini yana valdiram a- sin uchun, yumshoq gapirdi. ( 0 .) 5. Yana o ‘n yil o ktar, go‘yo havodan g‘uvillab o ‘tgandek o ‘nta samolyot. ( G ‘.G*.) 6. Aravakash yelkasini gupchakka tirab itarsa ham , ot to ‘rt oyog‘i yerga mixJangandekqim iretmasdi. ( 0.) 199 - topshiriq. Quyida berilgan bosh gaplaming mazmuniga mos qilib ergash gap qo‘shing va bosh gap bilan muvofiq kela- digan bogklovchi yoki bog‘lovchi vositalar bilan bogMang. 1. Ishlarini bemaslahat qilmas edi. 2. G apning na darkori bor. 3. Sizdan tashqi qiyofada shu bilan farq qilam an. 4. 0 ‘z kuchiga ishonchli b o ‘lsin. 5. T o ‘g‘ri kelganda shuni aytib o ‘tish kerak. 6. O ksha inson dunyoda baxtli boMadi. 7. Ilti- mosim sizdan shu. 8. B archani oldiga ch aq irtirib keldi. 9. Jo ntem ir quyuq bir zavq bilan turardi. 10. A stoydil kitob o ‘qishf,a kirishar edi. 200- topsh riq. Quyida berilgan ergash gaplarga mazmuniga mos bo'lgan bosh {-apni qokshing va ergash gapni bosh gapga bog‘laydigan vositani topic, ergash gapli qo‘shma gap yasang. 1. K im da-kim o ‘z y o ‘lini to ‘g‘ri topsa. 2. H ar kim ki vafo qilsa. 3. Kim yom on niyat qilsa. 4. O radan to ‘rt-besh soat o ‘ta r-o ktmas. 5. Abaylar uning katta oq uyiga kirib kelayotganlaridayoq. 6. Milliy istiqlolimiz tiklanm aguncha. Download Do'stlaringiz bilan baham: 
|