0 ‘zbekist0n respublikas1 oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
|
|
|f Btlib oling. B a’zi ergash gaplar sodda gaplarga sino- nim bokla olmaydi. Bu xil ergash gaplarni o ‘z guruhidagi b oshqa bir tu r yoki o ‘ziga yaqin ergash gap bilan alm ashtirish m um kin: bu holda ergash gap kesimining shakli o'zgaradi. S inonim ergash gaplar orasida nozik m azm uniy farqlar ifodalanadi: 1. P ayt ergash gap: Kozimbek shofyorga aytgani k o ‘chaga chiqib ketayot- ganda, yana to ‘xtadi. (A. Q .) — ... chiqib ketayotsa, ... — ... chiqib ketayotgan paytda, ... — ... chiqib ketar ekan, ... — ... chiqib ketar-ketmas, ... M isollardan ko‘rinadiki, ergash va bosh gaplardagi xatti- h arak a t bir paytda ro ‘y beryapti. Ergash gapdagi harakat bosh gapdagi harakatdan oldin yoki keyin ro ‘y bersa, sinonim ik qatorlam i tuzib bo‘lmaydi. S in o n im q ato r ergash gapning ichki turi doirasidagina b o ‘ladi (ketayotgandan beri, ketguncha, ketgunga qadar, ketgandan so ‘ng , ketgandan keyin). Bu hotatda jum la buzil- m asa ham , m antiqsiz bir holat kelib chiqadi. ( Kozimbek ketgach, onasi to ‘xtatdi?!) 2. S abab ergash gap: Manzuraxon ertasiga kechqurun jo'naydigan bo lgani uchun, ... o ‘ürish kunduzi soat birga tayinlandi. (A.Q.) — ... j o ‘naydigan bolgani sababli (tufayli),... — ... j o ‘naydigan bolganidan, ... —... jo'naydigan bo'ldi, shuning uchun ... A gar bosh va ergash gap chunki bog‘lovchisi bilan birik- sa, bosh va ergash gapning o ‘rni almashadi: — 0 ‘tirish kunduzi soat birga tayinlandi, chunki Manzuraxon ertasi ga kechqurun j o ‘naydigan bo'lgan edi. 201 - topshiriq. Berilgan qo‘shma gaplardagi ergash gaplarni aniqlab, ulami sodda gapga yoki ergash gapning boshqa turiga ay- lantiring. Shakliy-uslubiy o'zgarishlami izohlabbering. 1. Rahm atullayev trubkani q o ‘yayotgan dam da, sho- shilib agronom kirib keldi. (5. Anorboyev) 2. Bu hol m ad- rasa dunyosida ju d a oddiy va tabiiy hodisa boMgani uchun, ularning asabiy shovqiniga atrofdagilardan hech kim e ’tibor qilm as edi. (O .) 3. Shu kapalarga yaqinlashgan sayin, Sid- diqjo nn ing yuragi taka-puka b o ‘la boshladi. (A. Q.) 4. Le- kin siz yaxshi ishlaganingiz uchun, boshqalar olib ket- m asa deb q o ‘rqam an. (O.) 5. Vodiylami yayov kezganda, Bir ajib his bor edi m enda. (H. O.) 6. Sovuqqa chidam li Y o‘lchi ham , egni yupun b o ‘lganidan, oyoqlarining hol- sizlanganini, gavdasining bujm ayganini sezdi. (O.) 202- topshiriq. Quyida berilgan boglangan qo‘shma gaplardan, mazmuniga moslab, ergash gapli qo'shma gap yasang. 1. A nor so‘zlar va Zaynab qalbi to i bargiday dir-dir qaltirar. ( H.O .) 2. U lar shu xayol b ilan kitobnî m endan olib yo‘qotishdi va men o‘qishdan m ah ru m boMdim. (S. A.) Odamga andisha kerak, lekin undan h am ilgariroq insof kerak. ( A.Q .) 4. Y aqin olti oy b o ‘ldiki, m an a shu osoyish- talik buzildi va bunga sabab, kam pirning gum onida, Sid- diqjonning onasi edi. (A.Q.) 5. Y uragim uyushayotganligi rost, lekin bir nim adan q o ‘rqqanim dan, c h o ‘chiganim dan emas. (A.Q.) 6. Sen bilan bizning ch o p o n im iz eski b o ‘lsa ham , nazarim iz to ‘q, ammo ular yog‘ ich id a yashasalar ham , o'iguday o ch k o ‘z boMadilar. (H. Shams) BogMovchisiz va bogMovchili q o ‘shm a gaplar sinonimiyasi If Bilib oling. BogMovchisiz q o ‘sh m a gaplar bog‘lan- ' * gan va ergash gapli qo‘shma gaplarga sinonim bo‘lishi m um kin. Masalan: 1. Qo ‘shning tinch — sen tinch. (B og‘Iovchisiz qo‘shm a gap) (Maqot) 2. Qo'shning tinch b o ‘lsa, sen tinch. (E rgash gapli qo‘shma gap) 3. Qo'shning tinch-u, sen tinch. (B o g ‘langan qo‘shm a gap) Bu q o ‘shm a gaplarda umumiy m a zm u n b ir xil b o ls a da, nozik m azm un farqlari sezilib tu rad i. Shu bilan birga, sodda gaplarning bog‘lovchi vositalari h am , kesim shakl- lari ham o'zgaradi. Bu gramm atik o ‘zgarishlar nozik m az m un farqlarini yuzaga chiqaradi. Bog'lovchisiz q o ‘shm a gaplarning b o g ‘langan yoki e r gash gapga sinonim boMishi bogMovchisiz q o ‘shm a gapda ifodalangan m azm unga bog'Iiq. B iriktirish m azm un m u- nosabatini ifodalagan bog‘lovchisiz q o ‘sh m a gap shu m az- m undagi bogMangan q o ‘shma gap bilan sinonim b o kladi. Masalan: Botirtari kanal qazadi, shoirlari g ‘azal yozadi. (H. 0 .) — Botirlari kanal qazib, shoirlari g ‘azal yozadi. Tashqarida chaqmoq yaltirar, bahor yomg'iri salobatli shovullardi. (P. Qod.) — Tashqarida chaqmoq yaltirar va bahor yomg ‘iri salobatli shovullardi. Q iy o slash m u n o s a b a tin i ifo d a la g a n b o g ‘lo v ch isiz q o ‘shm a g ap lar shu m azm undagi b o g ‘langan q o ‘shm a gaplar yoki t o ‘siqsiz, shart, o ‘xshatish kabi ergash gaplar bilan sinonim b o iis h i mumkin. Masalan: Uning ruhi do ‘stga quyoshday iliq, dushmanga dahshat. (O.) Bog‘langan q o ‘shm a gap shaklida: — Uning ruhi do 'stga quyoshday iliq, ammo dushman ga dahshat. Ergash gapli q o ‘shm a gap: — Uning ruhi do \stga quyoshday iliq bo 7 sa ham, dush manga dahshat. 0 ‘xshatish-qiyos ergash gap: — Uning ruhi do 'stga quyoshday iliq bo (lgani kabi, dush manga dahshat. Izohlash m unosabatini ifodalagan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar shu m azm u nd agi bog‘Iangan q o ‘shm a gaplar bilan yoki payt, sab ab , natija, o ‘xshatish kabi ergash gapli q o ‘shm a gaplarga sinonim b o ‘ladi. M asalan: Qoryog*di — don yog‘di. ( Maqol) Bog‘langan q o ‘shm a gap shaklida: — Qor yo g ‘di-yu, don yog'di. Ergash gapli q o ‘shm a gap shaklida: — Qor y o g ‘di, go ÿo don yog‘di. ( 0 ‘xshatish ergash gap) 129- mashq. Bogiangan qo'shma gaplarni turlarga ajratib, bogllovchisiz qo‘shma gaplar tuzing. 1. G u lsu m b ib i q izin i quchoqlab q ic h q ird i, lekin G u l- no rn ing y a rim o c h iq k o ‘zlarida h ayot s o ‘ngan edi. (O.) 2. D arax tlar m ev alari m o‘l va yirik, lekin deyarli h am - masi ko‘m -k o ‘k. (O.) 3. Kanizak uzr aytm oqchi bo‘lib og‘iz rostlagan edi. K o‘zi jiqqa yoshga to ‘ldi-yu, uzr bir yoqda qolib, hasratga o ‘tdi. (A. Q.) 4. Juvonning bergan dashnom i h a m b ir b o ‘ldi-yu, hozir bodring uzatgani ham bir bo‘ldi. (A. Q.) Bilib oling. M a’Ium fikm ing qaysi bir m a zm u n in i • b o ‘rttirib ko'rsatish lozim topilsa, shunga m os gap turi (sodda yoki qo‘shm a gap va ulam ing zarur shakllari) tanlab olinadi. Masalan: 1. ... kanal ishi boshlandi-yu, kuyov og'ir mehnatga tob bera olmay, Kimsanoyni oiib shaharga ketib qoldi. (A. Q.) (Sabab ergash gapli q o 'sh m a gap) 2. ... kanal ishi boshlandi, kuyov og‘ir mehnatga tob bera olmay, Kimsanoyni olib, shaharga ketib qoldi. (Bog‘lovchisiz qo‘shm a gap) 3. ... kanal ishi boshlangach, kuyov mehnatga tob bera olmay, shaharga ketib qoldi. (P ayt ergash gapli q o ‘sh m a gap) 4. ... kanal ishlarining boshlanishi bilan kuyov o g ‘ir mehnatga tob bera olmay, shaharga ketib qoldi. (S odda gap) Yuqoridagi gap qurilishlari shaklan bir-biridan farq la- nad i (asosan, bog'lovchi v o sita lar va kesim sh ak lin in g o ‘zgarishi bilan), h ar bir g ap turi o ‘z uslubiy xususiya- tiga ega b o ‘ladi: birinchi gap — om m aviy, adabiy u slu bd a, ikkinchi gap — og'zaki, om m aviy uslubda, u c h in ch i gap og‘zaki, adabiy ommaviy uslubga m ansub b o ‘ladi. Sinonim lar orqali m a ’lum fikrni aynan ifodalab b o ‘l- maydi. M asalan: Mahsining choki pishiq bo ‘Isin uchun, m um li yopishqoq ipni har qatimda barmoqlari bilan qir-qir tor- tib qoÿadi. (O.) 0 ‘gTim, gap shuki, qolgan ishga q o ryo g ‘ar, degan qadimgi so ‘zni unutmaylik. ( 0 .) Ajoyib otalar o 4tgan ekan deb, sening suratingga boqajak, tournas. ( Sharifly) 130- mashq. Qo‘shma gaplarni sinonimik sodda gaplar bilan almashtiring. Almashishi mumkin bo‘lmagan gaplarni ajrating, sababini tushuntirib bering. 1. Bu anhor unga dahshatli b o ‘lib ko‘rindi: g o ‘yo u n in g qalbidagi umid va orzulam i bu an h o r yutgan. ( O .) Q a m - bam ing aybi shuki, ch o ‘loq. (O.) 2. Bu uy oldin b e d a x o n a b o ‘lganidan, darchasi ham y o ‘q, tokchasi ham y o ‘q , to - qisi h am yo‘q edi. (O.) 3. M en am inm anki, N avoiy ja n o b - t lari yoqqan ilm m a sh ’alini jaholat va zulm at aslo so‘ndira olm as. ( 0 .) 4. B iror baxt chirog‘i yongan uy yo‘qki, unda aytilm agan b o ‘lsin bu qissa. (G'.G'.) 5. U shoxida yursa, sen bargida yur. ( 0 .) K o'ch irm a va o ‘zlashtirm a gaplar sinonimiyasi Eslang. Ko‘chirm a gap boshqalam ing gapini aynan ifodalash b o ‘lsa, m uallif gapi m a’lum bir matndagi so ‘zlovchi yo ki hikoya qiluvchining o ‘z gapidir. 0 ‘zlashtirm a gapda esa o ‘zgalaming gapini m uallif o ‘z gapi bilan ifodalaydi. K o‘chirm a gaplar o ‘zlashtirm a gapga ay- lantirilganda, sodda gap shaklini oladi: Usta o'qimishli odamning aqli toHiq bo'lishi, dunyoning bordi-keldisidan xabardor bo (iib turishini aytdi. M uallif gapi va k o ‘chirm a gap joylanishi erkin b o la d i: m u allif gapi ko‘ch irm a gap orasida, undan oldin va keyin kelishi ham m um kin. M uallif gapi ikki qismga b o ‘linib, ko‘chirm a gapning boshida va oxirida yoki o ‘rtasida bo'lishi m um kin. | f Bilib oling. K o‘chirm a gapni o ‘zlashtirm a gapga ay- '• lantirganda, quyidagicha o ‘zgarishlar ro ky beradi: 1. H ozirgi-kelasi zamon fe’li va uning inkor shakli (-m ay) k o ‘chirm a gap kesimi vazifasida kelganda, bu xil gap o ‘zlashtirm a gapga aylantirilganda, fe?l harakat nomi y o k i -m a s s ifa td o s h sh a k lin i h a m d a -lik va eg alik q o ‘shim cha!arini oladi. Ega belgisiz qaratqichli aniqlovchi vazifasini o ‘taydi. M uallif gapidagi dedi fe’li o ‘z sinonim i aytdi bilan alm ashadi. Masalan: n Oy yoritadi, ammo isit- m a y d i — dedi muallim. — Oy yoritishini, ammo isitmas- ligini aytdi muallim. 2. Kelasi zam on -ajak (-yajak yoki -moqchi) shaklli fe ’l b o klsa, bu sh a k lla r orqali ifodalangan q a t’iylik va m aqsad m azm unlari shunday fe’l shakllarini tushum ke- lishigini keltirish bilan ifodalanadi. Masalan: „ Kishiiar bu qiyinchiliklarni ham yengmoqchi va yorug‘ kunlarga ham yetishajaklar*\ — dedi ma ’ruzachi o lz s o 'zida. — Kishilar bu qiyinchiliklarni yengmoqchi va yo ru g ‘ kunlarga ham yetishmoqchi ekanliklarini aytdi ma ruzachi o ‘z so ‘zida (yoki ma ’ruzachi yorug* kunlarga yetishajaklarini aytdi o ‘z so ‘zida). 131- mashq. Ko'chirma gaplami o‘zlashtirma gapga aylantiring. Bundagi grammatik (shakliy) o‘zgarishlami aytib bering. I. — Hozir, dadasi, hozir (oshni) suzaman! — Oyposh- sha javob qaytardi. (A. Said) — Choy dam lab kelay, ichamiz ona-bola, — dedi u. (A. Said) 2. Lutfiniso shu gapni kutib turganday: — R ahm at senday o‘g‘ilchaga, rahmat! — dedi achchiq kinoya bilan. (A. Said) 3. U biroz engashib, to- vushini pasaytirib dedi: — „M enim cha, Q oratoy aka, Sho- kir ota, butun kulfatlar turmushning y o m on tuzilganidan keladi“ . (O.) 4. Yo‘lchi tishini tishiga qirsillatib dedi: „To‘p- ning og‘ziga qo‘yib otib yuboringlar m eni, qonxo‘rlar!“ (O.) 5. „O dam lar b o ‘sh kelmasa, ish b o ‘shashm aydi,“ — mu- loyimgina javob qaytardi Oyqiz. (Sh. R.) 203 - topshiriq. Quyidagi berilgan jumlalarni ko‘chirma gap shaklida, ko‘chirma gapni o‘zlashtirma gap shaklida qayta tuzib chiqing. 1. Ikki keksa vrach uchrashib qolishdi. U lard an biri o ‘z bem orining barcha tekshirishlar natijasiga k o kra allaqachon o ‘lgan b o ‘lishi kerakligini, biroq u h aliy am tirikligini, buning ustiga hali yana ko‘p yillar yash am o q ch i ekan- ligini aytib berdi. — Bu, — dedi ikkinchi vrach, — agar kasal haqiqatdan ham yashash ishtiyoqida bo‘lsa — tibbiyot ojizlik qilishini yana bir karra isbotlaydi. (M. Sattor) 2. Q u lo g l ostida qolibdi. H ar qan day o g ‘ir, fojiali gap, ibora ham xalqda b a 'z a n m utoyiba — yu m orga o ‘rab be- riladi. Shunday iboralardan biri — ,,qulog‘i ostida qolibdi“dir. Vafot etgan, d u n yo dan o‘tgan o d a m lar, asosan qarib- chirib, umri poyoniga yetgan m okysafidlar-u keksa kam - pirlar haqida shunday deyiladi. Yosh b o la lar jan o zadan 14 — G ‘. Abdurahmonov, D. Xo'jayeva 209 qaytgan otalarga nim a bo‘libdi, kim o ‘libdi, deya savol be- rishsa, „falo n chi boboning qulog‘i ostida qolibdi, tepki- lab-tep kilab ko‘mib keldik“ , deyishadi „N ega tepdingiz- lar?“ , d e g an savolga, „qaytib chiqib kelm asin d ed ik “ , deyishadi. Bu bilan 90—100 yoshga kirgan m o‘ysafidning o ‘lim i, u n in g ham , qolganlam ing ham aslida to ‘yidir, d e gan aqidaga ishora qilinadi. {M. Sattor) 204 - topshiriq. Quyidagi matnda ergash gap turlarini va ular- ning bosh gapga bog‘lovchi vositalarini aniqlang. 1. G adoy arazlasa, to ‘rvasiga ziyon. O datda, gadoy o ‘z nom i bilan gadoy. U arazlamaydi. Berganingizga shukr deb, d u o qilib, yo‘lida davom etadi. Biroq ham onki, shun- day m aqo l b o r ekan, gadoylar h am arazlab, noz, xarxa- sha qilishar ekan. Bu o ‘rinda u o ‘ziga, bola-chaqasiga zarar qiladi. T o ‘rvasiga ziyon keltiradi. T o ‘rvasi to ‘lmay, oyog‘idan qarib, sargardon kezaveradi. (M. Sattor) 2. G ‘azab va tezlikni odat qilma, halim (yumshoqlik, m uloyim lik) dan xoli bo‘lm a, lekin ju da ham muloyim b o ‘lmagilki, seni yo‘q qilib yubormasinlar. Juda ham qo‘pol b o ‘lmagilki, odam lar sendan qochm asinlar. („Qobusnoma“) If Bilib oling. Hozirgi zam on fe’li (-yap, -m oqda, '• -y o tir) k o ‘chirm a gap kesimi vazifasida b o ‘lib, o ‘z- la sh tirm a gapga aylanganda fe’lning bu shakllari (-a ) yotgan sifatdoshi hamda -lik va egalik q o ‘shimchalarini oladi. K o ‘ch irm a gap egasi belgisiz qaratqich kelishigi vazifasini o ‘taydi. M asalan: „Musiqa ovozi yangrayapti, yoshlar oyinga tushayotirlar, “ — deb hikoya qiladi yozuvchi . — Yozuvchi musiqa ovozi yangrayotganini (yangrayot- ganligini), yoshlar oyinga tushayotganlarini hikoya qiladi. 0 4tg a n zam on fe’li (-di, -gan) ko‘m akchi fe’l bilan birikuvidan tuzilgan shakllari ko‘chirm a gap kesimi b o ‘lib, o ‘zlash tirm a gapga aylanganda, fe’l-kesim -gan sifatdoshi, -lik yasovchi qo'shim chasi va egalik q o ‘shim chasini oladi. K okc h irm a gap tarkibidagi ega belgisiz qaratqichli aniqlov- chiga aylanadi, m azm un talabi bilan m uallif gapining egasi oldinga o ‘tishi m um kin. -ib edi, -ibm an, - ( a ) r , -di shakl- lari orqali ifodalangan o ‘ziga xos m azm u n nozikliklari (hikoya davom etganligi) ayrim so ‘z lar orqali ifodalanishi m um kin. M asalan: „ Yangi kasb menga qimmatga tush- ga n t(, — dedi tagdor qilib Tursunov. (H. N.) — Tursunov tagdor qilib, yangi kasb unga qimmatga tushganini aytdi. Bu ju m lad a o ‘zlashtirm a gap b irin ch i shaxs tom onidan emas, uchinchi shaxs tom onidan ifodalangani uchun ham ko‘chirm a gap tarkibidagi birinchi shaxs olm oshi u ch in chi shaxs olm oshi bilan alm ashgan. M asalan: „Tog‘amiz biznikiga tez-tez kelib turar edilai*\ — dedi Botir. K o‘ch irm a gap tarkibidagi m o d a l s o ‘zlar o ‘zlashtirm a gapga a y la n tirilg a n d a , ko‘p in c h a tu s h ib q o lad i, faq at un ing m a zm u n i ifoda etiladi: „ M ayli, men roziman", — dedi Zaynab. — Zaynab o (z roziligini bildirdi. „ A lb a tta sh ifo to p a d i“, — d e d i R o h a tb ib i. — Rohatbibi albatta shifo topishini aytdi. „ Afsuski, dunyo- ga erta kelibmiz“, — dedi Navoiy. — Navoiy dunyoga erta kelganini afsuslanib gapirdi. Ko‘chirm a gap tarkibida yuklam alar, undov so‘zlar va taqlidiy so‘zlar kelsa ham , o'zlash tirm a gapga aylanganda, tushiriladi va m azm uni beriladi: X o ‘roz dedi : »qu, qu, qu (A. R.) — Xo'roz ququladi. „Bay-bay-bay! Fuzuliy ajoyib shoir-da\“, — deydi. (O.) — U Fuzuliyning ajoyib shoirligini zavq va tahsin bilan so ‘zjadi. So‘roq va buyruq gaplar o‘zlashtirm a gapga aylanganda, bu xil gap larn in g m azm unigina ifo d alan ad i. „ 0 ‘tiring! 0 ‘zingizni bosing!“ (Sh. R.) — 0 (tirishni va o ‘zini bosish- ni buyurdi. „Ne uchun g ‘amnok ko'rinasiz? “ — dedi. (S. A.) — Nega g'amnok k o ‘rinishini s o ‘radi. K o‘chirm a gap tarkibida undalm a b o ‘lsa, u gap bo‘lagiga (odatda toMdiruvchiga) aylanadi. M asalan: Lutfmiso mol- xonadan turib baqirdi: ,Jfoy kelin, y ig ‘lamang!“— Lutfi- niso molxonadan turib kelinni y ig ‘lamaslikka buyurdi. 205- topshiriq. Ko‘chirma gapni o'zlashtirma gapga aylantiring. Gapdagi mazmun, grammatik va shakliy o'zgarishlami tushuntirib bering. 1. — O yog'im tortm ovdi-yu, yuzlaringdan o ‘tolmay bor- gan edim -da, — dedi Rashid tog‘a. — B o‘lmasa Xudoy- nazarning xotini mumsikligini yaxshi bilar edim . (A. Q.) 2. — Alisher N avoiyni kaminangiz ko‘rgan em asm an, — dedi hayajonlanib Sultonm urod, — am m o H irotga kelgan soatdan buyon ja h o n n in g u nodir siymosi to ‘g‘risida yax shi ta ’riflar eshitd im . ( 0 .) 3. Buzrugm ehr shunday naql qiladi: — M en u sto zim dan so‘radim va u javob qaytarardi. Dedim: „Ayb sanaladigan biror fazilat borm i?“ Dedi: „M innati saxovat.“ Dedim: „Qaysi xislat ilm ni yuksalti- radi?“ Dedi: „ T o ‘g ‘rilik!“ Dedim: „H ukm lardan qaysi- larini vojib b ilm o q kerak?“ Dedi: „B ular uchta: birin- chisi — O lloh ta o lo hukm i. Ikkinchisi — oqillar hukm i, uchinchisi — o ta -o n a hukm i“ . Dedim : „Qaysi bir odam aqlli?“ Dedi: ,,0 z so ‘zlab, ko‘p tinglovchi va ko‘p bil- guvchi“ . („ Zafarnoma “ ) 206- topshiriq. 0 ‘zlashtirma gaplami ko'chirma gapga aylanti- ring. Mazmuni va grammatik o‘zgarishlami tushuntirib bering. 1. Aminov kelishi kerak ekan — kelm adi, ishi chiqib, birovdan u zr aytib yuboribdi. (A. Q.) 2. Razzoq oqsoq qishioqqa otliq j o ‘nab, darhol arava yuborishini aytdi. (H. G \) 3. U op eratsiya yomon o 'tm ag an in i, nimaiki ke rak bo‘lsa, ham m a chora ko'rilayotganini, noum id bo‘l- maslikni aytdi. (Mir.) 4. M alikxon x o tin in in g q ulog‘iga shivirlab, K om il b ilan B o‘ronbek paranjida kelishga maj- b u r b o ‘lish g an in i tu sh u n tird i. (H. G \) 5. Saroy oldida supach ad a q a to r tizilib o‘tirgan b o la la rd a n qorovulni so‘radi. (S. A.) 207- topshiriq. Ko‘chirma gaplami o‘zlashtirma gapga aylan- tiring. Aylantirish mumkin bo‘lmagan holatlami izohlab bering. I. Kelini o*ng‘aysizlanib turganini his etib: — 0 ‘tirib ishingizni qilavering. T o ‘y bola yana m udrayapti, shirin bolam , — dedi. (A. Said). Qassob T o'lashbekka yaqinlash- di-da: — H o rm an g e n d i, dehqon aka! — dedi. (A. Said) II. Bosiq ta r- ta r tovushlardan U lton xushyor tortdi va Qoraboyni ko‘rib h a tto xursand b o kldi. — E -e, Qoraboy. — Bilasizmi, aka, m ening asli otim — A shim , — dedi u hansirab. — Ashim, H oshim . — takrorladi U lton. — Yaxshi-ku. N ega Q oraboy bo'lding? Q oraboy siniq o ‘shshaydi. — Bo‘taboy So‘pi shunday deb atadi. Shu bilan ketdik Q oraboy b o ‘lib. — H im -m , — U lton g‘ijindi, — 0 ‘zlari oppoq ek an-da! — Endi, tojikm an-da. U ltonning ko‘ngli m ahzun b o lib , yigitchani b ag ‘riga bosgisi keldi: ajabo, yer yuzida borm i yana sh u n d ay ikki xalq? H arjihatdan, ham m ajih atd a n bir-biriga yaqin. F aqat tildagi farq aytilmasa... Biroq o ‘zbeklashib ketgan tojiklar ham , tojiklashib ketgan o ‘zbeklar ham son-sanoqsiz. U l ton Q oraboy — Ashimning kiftiga q o ‘l tashlab x o ‘rsindi. — B ilasan m i, d u n y o d a p a st xalq y o kq , — d e d i . — Y o‘q! (Sh. X.) 0 ‘tilgan mavzular yuzasidan umumiy m ashqlar 132- mashq. Ajratilgan bo'laklami aniqlang. Qaysi gap bo‘lagi qanday yo‘l bilan ajratilganini aytib bering. 1. S o'zi e ’tiborli, ahdi vafoli ajoyib bir xalqsan — to p il- mas tengi. (G ‘.G ‘.) 2. P axtakor o ‘zbekm an — zab ard ast, m agkrur. (G*.G‘.) 3. S ak k iz -to ‘qqizda b u tu n -b u tu n a s a r- larni — ilm iy, falsafiy, s h e ’riy zavqqa berilib m u to la a etgan. ( O .) 4. Armiya generali, o ‘sha siz aytgan „q an d a y - d ir osiyolik“— men bo 'lam an. (U.) 5. Z avodlarda yigit- l a r — ilg'or, PoMat quyib, h ayot quradi. (O.) 6. P o c h - cham , ya’ni Saodatning dadasi, o ‘zi xizm at qilib tu ra r edi. {G*. G \) 7. Qobil bobo, yalang‘och, og‘il eshigi y o- nida turib, dagk-dag‘ titraydi. (A. Q.) 8. Endi o d a m la r — otliq, piyoda, yosh, qari — u chray boshladi. ( O .) 9. Si- novchi-uchuvchi m ashinani ustalik bilan yerga q o ‘ndird i. 10. G kuIom aka — qui aka m anglayini o ‘pib, A ytgandir: „Jigarim, jonim , azizim ...“ ( G ‘.G ‘.) 11. K ech q u ru n osh suzsak, Bir nasiba kam , q o ‘m saym an b iro v n i — a lla - kim im ni. (G \G \) 12. Bu yergakelgan u — xalq o ‘g‘li, shoir, V atan tog‘lari sari ochib quchog‘in. (0 .) 13. Ikki ovsin — Tursunoy bilan Sharofat — birga o ‘tirib, hasratlashar edi. ( O .) 133- mashq. She’mi ifodali o‘qing. Tinish belgilarini qo‘yib ko‘chiring. Mazmunini so‘zlab bering. ONAJON Farzandlarini oq yuvib oq tarab ona-Vatan xizmatini bajarish uchun Afg ‘onistonga jo ‘natib s o ‘ng ularni ternir tobutlarda kutib olgan yozyovoniik 4 nafar mushtipar ona- ga bag'ishlayman. F arzand dog‘i qalbingizni Tilib ketdi tilib ketdi-ya U m ringizdan bir hovuchini Yulib ketdi yulib ketdi-ya onajon Yig‘lay-yig‘Iay ko‘zingizdan Q onlar oqdi qonlar oqdi-ya 0 ‘lim d o g ‘i vujudingiz 0 ‘tga yoqdi o ‘tga yoqdi-ya Suratiga termilasiz So‘zlam aydi so‘zlamaydi-ya Qalbi toMa dard boMsa ham Bo‘zIam aydi bo‘z!amaydi-ya T o ‘ylar b o ‘lsa uyingizda Y ayrashm asm i yayrashm asm i-ya Alyor aytib singillari Y ayrashm asm i yayrashm asm i-ya 0 ‘g‘lingizni suluv qizlar Suym asm idi suymasmidi-ya P in h o n -p in h o n u qizlar ham K uym asm idi kuymasm idi-ya Dosh berolm ay qom atingiz B ukildi-ku bukildi-ya Bu qism atdan yuragingiz T o ‘kildi-ku to ‘kildi-ya Bu kun sizni nelar so‘zlab O vutayin ovutayin-ey onajon N elar bilan o ‘tingizni Sovutayin sovutayin-ey o n ajo n ( E . Mahmudova) 208- topshiriq. O'qing. mazmunini so‘zlab bering. 1. Butun dunyoga m ashhur „D ev o n -u lu g ‘otit tu rk “ asari M ahm ud ibn H usayn ibn M u h am m ad K oshg'ariy tom onidan hijriy 466- (milodiy 1071/72- yili) yozib tu - gallangan. K oshg‘ariyning ikkinchi asari „Jav o h irun nah- vi fil lug'otit tu rk “ hozirgacha topilm agan. „D evon-u lug'otit tu rk “ XI asr turkiy qabilalam ing til xususiyatlari, og‘zaki ijodini o ‘rganish uch u n asosiy m an- ba hisoblanadi. Lug‘at hozirgi lug'atlarga o ‘xshab, so‘zlaming alohida lug‘aviy m a’nosini izohlashga emas, u n da o ‘sha davr- da o ‘g‘uz, uyg‘ur, q ipchoq, chigil, qorluq kabi urug‘ bir- lashmalariga kirgan turkiy urug‘ va qabilalam ing fonetik, leksik, gram m atik til xususiyatlarini ta ’riflovchi, ularning tarixiga oid asar ham dir. „D evon“da turkiy urug‘lam ing joy- lashishi ko‘rsatilgan xarita ham ilova qilinadi. Koshgkariy Yuqori C hindan tortib b u tu n M ovaroun- nahrni, Xorazm , Farg‘ona, Buxoroni, D ash ti q ip ch o q - ni kezib, bu yerda joylashgan turkiy urug‘ va qabilalam ing tili, ijtimoiy turm ushi, tarixini o krgandi. „D evon- u lug‘otit tu rk “ning taxm inan XV asrda ko‘chi- rilgan q o ‘lyozmasi asosida uning turkcha tarjim asi 1932— 1941 - yillar v a o ‘zb ektiliga 1 9 6 0 -1 9 6 3 - yillarda professor S. M utallibov tom o nid an taijim a qilindi. 1971- yili Farg‘ona shahrida „D ev o n -u lug ‘otit tu rk “ ning yaratilganiga 900 yil to ‘Iishini tu rk sh u n o slar keng nishonladilar. 134- mashq. Berilgan parchada qo'llanilgan atamalami ajratib yozing, mazmunini izohlab bering. Oqsil yoki boshqa biron m oddaning yem irilgan har bir molekulasi o ‘m ida yangi molekula tiklanadi: hujayra hayot faoliyati jarayonida uzluksiz o ‘zgarib tu rad ig an shakli va kimyoviy tarkibini shu yo‘l bilan saqlab qoladi. H ujayradagi m oddalam ing sintezlanish jarayoni biologik sintez yoki qisqacha aytganda, biosintez deb ataladi. Bar- cha biosintez reaksiyalarda energiya yutiladi. Biosintez reak- siyalarining yig‘indisi plastik alm ashinuv yoki assimilyat- siya deb ataladi (lotincha „sim ilis“ — o ‘xshash). B u ja ra - yonning m a ’nosi shuki, hujayraga tashqi m uhitdan kira- digan, a m m o hujayra m oddalaridan katta farq qiladigan oziq m o d d a la r kim yoviy o ‘zgarishlar natijasida hujayra m oddalariga aylanib qoladi. 135- mashq. Tinish belgilarini qo‘yib, matnni ko‘chiring. Arxaik so‘z, birikma, qo'shimchalarni izohlang. TIL HAQIDA A sar yozding ersa ona tilida yoz Y o ‘q esa aning yozgani buzgani Taralm ish butun yer yuza ilm -u fan T o ‘liq til kerakdir ani bilgani T o kliq til qarindosh o n a til erur B o‘lurm i kishi andin ayrilgani Kishi o ‘z tilini yaxshi bilm asa gar Bilingkim ham ishdan keyin qolgani Agar xo‘rlasa kishi o ‘z tilin V atan xoinidur, V atan dushm ani Sut em ganda kirgan o n a til erur O na-yu ota haqqi saqla ani Y olgkon so'zdin tiling saqlagil Tili o kzdi ersa kishi o ‘zgani Yoshi oltm ish olti e ru r bilsangiz Y ozibdur bu so‘zni O ta Sog‘uniy. ( Alixonto'ra Sog‘uniy ) 209 - topshiriq. 0 ‘qing. Lug‘atdagi solzlar mazmunini yodda saqlang. Tilimizga o'zlashib qolgan chet el so‘zlarining yangi shakl- larini bilib oling. Аукцион — kim oshdi (savdo). А б стр а к т — m avhum . Абзац— xatboshi. Автор — m uallif. Акт— dalolatnom a. Актив —faol. Акционер — paychi. Арбитр — hakam . Аренда — ijara. Архитектор — m e ’mor. Баланс — m uvozanat. Банкрот — bankrot, sinish, q arzn i uzishga qurbi yet- maslik (shaxs yo korxona). Бартер— m ol almashtirish. Бизнес — foyda olishga qaratilgan ish. Бизнесмен — ishbilarmon, usta savdo xodimi. Брокер — dallo!, vositachi. Бюджет — darom ad (kirim) va b u ro m ad (chiqim ). Бюрократ — rasmiyatchi. Валюта — biror mam lakatning pul birligi (dollar, so‘m, dinorva b.). Взнос — badal. Декларация — bayon etilgan hujjat, bayonnom a. Диалог — m uloqot. Инфляция — qog'oz pulning qadrsizlanishi, pulning ko'paylb ketishi. Кандидат — nom zod. Коммерция — savdo-sotiq ishlari, tijorat. Композитор — bastakor. Компенсация — tovon, biror narsa u ch u n to'lanadigan haq, badal, qoplash. Конкуренция — raqobat, o ‘zaro kurashish. Концерн — moliyaviy rahbarlik tizim id a birlashish. Кооператив — ham korlik, birlashib ishlash, shirkat. Литеразиация — m oslashtirish, m uvofiqlashtirish, murosagakeltirish. Лицензия — chetdan mol keltirish yoki chetga mol chiqarish uchun davlat ijozati. М астер — usta. М афия — z o ‘rlik. T error usuli biian ish ko‘radigan guruh. Объединение — birlashm a. Образ — tim sol. П риватизация — xususiylashtirish, davlat tasarrufi- dan chiqarish. Проблема— m uam m o. Фирма — savdo yo sanoat korxonasi. Фундамент — poydevor. Цензура — n azo ra t (fikmi nazorat qilish). Ш оссе — to sh y o ‘1. 210- topshiriq. Ko‘chirma gaplarni o‘zlashtirma gapga aylan- tiring. Bundagi grammatik o‘zgarishlami aytib bering. 1. „Xalqimiz qurilishni va ijodiyotni sevadi“ , — dedi Say- ramov ishonch bilan. ( О.) 2. Yo‘lchi: „B iz ham m a ,,bo‘- rilar“ ni, ham m a q o n x o ‘rlarni, zolim larni yanchib tash- laymiz!“ — dedi. ( О .) 3. Sheraliyev telegram m aga tikilgani- cha qolgan edi: „Ishingizni kitob qilib nashr etam iz. Yoza boshlang. T ahririni professor Nazarovning o ‘zi olm oqchi“ . (Asq. M.) 211- topshiriq. Quyida berilgan matnda uslub turlarini va ulami yaratuvchi vositalarni aniqlang. D unyoda u c h ta m o ‘tabar so‘z bor: o n a, V atan, o ‘qi- tuvchi. B ir-biridan aziz, ulug‘ so'zlar. U lam i sevmagan, qadrlam agan kishi boMmasa kerak. H am m a ulam i tabarruk etadi, ular qarshisida ta ’zim qiladi. Vatan — behisob boy- liklar, farovonlik m akoni. Uning madhi she’rlarimizda, dil- larimizda. Ijodim izning butun ko‘rki ham ona-V atan. 0 ‘qituvchi o 'q u v ch ig a nodir bilim larini baxsh etadi: Y ashasam yuz yil ham chiqm aydi esdan, M enga ilk alifni o ‘rgatgan ustoz. Y ashaydi k o ‘nglimda nafasday aziz, Q alam im yozguncha m ehnati cheksiz. (M. Shayxzoda) Ona! M ehri quyoshga teng ona! 0 ‘z sh afq ati, nuri bi- lan bolaga qalb bergan, sevgi baxsh etgan — ona! C haqaloq- ning birinchi „ingasi“dayoq m ehribonlik, m ushfiqlik xis- lati pokiza siynasiga balqib kelganda, „ b o la m “ deb, bag‘- riga bosadi va hayot ozig‘idan bahram and qiladi. Shu o n - dayoq um id-orzu dengiziga sh o‘ng‘iydi. O n a d a dunyodagi jam iki ezguliklarga nihoyasi yo‘q so‘z — m u h ab b at tugMIdi. U ning qalbida yom onliklarga qarshi cheksiz nafrat paydo boMdi. Bola ham esini tanib, uning qutlug‘ b a g ‘riga yetish- ganda, „O na“ degan so ‘zni birinchi aytib, m u b o rak oftob nurida isindi, yayradi. Tunlari bedor, shirin uyqusini buzib, bolasiga halovat beradi, yoqimli allasi bilan ona farzandiga ruhiy lazzat bulog'ini ochadi. Bola she’riyat va q o ‘shiqqa um rbod maf- tu n bo‘ladi. Bolasini ko‘zimning nuri, dilim n ing sururi, deydi. Uni yer-u k o ‘kka ishonmay, ko‘p ro q uxlab qolsa, xavotirlanadi, qattiqro q yig'lasa, vahim aga tushadi. Par- vona bo'ladi. Buni qay so‘z bilan tasvirlasa b o ‘ladi! Agar m enda ozgina b o ‘lsa-da, oliyjanoblik, axloqiy pok- lik, yaxshilik tuyg‘usi shakllangan b o ‘lsa, b u larn in g ham - masi O nam dan. H a, bola eng yaxshi fazilatlarni onadan o ‘rganadi. Inson baxtidek ko‘rkamlik, ta b iata n u lu g lik , sogMomlik, xushnudlik — hammasi O nadan. O na — m urabbiya. U lar kelajakka z o ‘r ishonch bilan qaraydilar. O nalar — p o klat iroda sohibalari: bolasi yoMida ham m a qiyinchiliklarni yengadi. U larning m ad hi ham isha kuylarda ( 0 . Sharifiy ) 212- topshiriq . Matnni o'qing va mazmunini so'zlab bering. XASISLIK YOMON ODAT Hazrat M avlono (Jaloliddin Rumiy) m asnaviysida xa- sislikning yomonligi haqida so‘z yu ritar ek a n , bir xasis odam ning hikoyasini keltiradi. Xasisligi bilan o ‘z zamonasida dong taratgan b ir badavlat odam b o r ekan. Bu davlat- m and odam eng xasis, eng ziqna odam sifatida m ashhur b o ‘libdi. Bu xasis bir kun jo m ed a ja m o a t b ilan nam oz o ‘qishga bordi. Jo m eda nam ozning su n n atin i o ‘qib b o iib , b ir d a n : „ U y d a g i c h iro q n i o ‘c h irg a n m id im , o ‘c h ir- m a g an m id im ?“ , deb o ‘ylanib qoldi. Shu zahoti shoshilib tu rib, uyiga bordi. Eshikni taqillatdi. Xizm atchi „K im u ?“ deb ovoz berganida, xasis: — T o kxta, eshikni ochm a! X onam dagi chiroq yoniq b o ‘lsa, o ‘chirib qo‘y, yog‘i tugab qolm asin tag‘in, — dedi. X izm atchi: — X o ‘p , afandim . C h iro q n i o ‘chirishni tu sh u n d im , am m o nega eshikni ochm ayin, tushunm adim , — dedi. X asis odam : — E shikning oshiq-m oshigki yedirilmasligi u ch u n , — deb jav o b berdi. X izm atchi: — Q oyil, afandim , am m o siz masjiddan bu yerga kel- g u n c h a poyabzal eskirishini o ‘ylamadingizmi? — dedi. Xasis: — S en nim a, tentakm isan? M eni yaxshi bilasan, m as jid d a n kelguncha poyabzalim ni eskirishga q o ‘yam anm i — p o y ab za lim n i q o ‘ltig‘imga qisib olib, yalangoyoq kel- d im , — dedi. („Hikmaílar xazinasi“dan) 136- mashq. 0 ‘qing. Matndagi uyushiq bo'laklami aniqlang. K ech kira boshladi. Kun b o ‘yi dalalarni xum dondek qizdirgan quyosh gkarbda, uzoq qum tepaliklari ustida, n eg ad ir b otib ketgisi kelmay, „yana yondiram an, kuy- d ira m a n “ deganday darg‘azab turibdi. Ertalabki kuchsiz shabada daryo tom ondan uchib kelib, qora terga botib xar- sang tash iyo tg an kishilar badaniga qanotini urib o ktdi. C h ig irtk alarn in g chirillagan ovozi, b o ‘taloqlarning erka- lanib b o ‘zlagani, karvonsaroydagi otlarning kishnashi dala b o ‘ylab tarqala boshladi. Kechki salqinda o ‘n chog‘liq aza- m at k a tta toshlardan biriga yopishib, uni arang yerdan siljitib, to ‘nkarib oldilar. S h u n dan so kng, qanday qilib d aryo b o ‘yiga olib borib, qayiqqa solishni o ‘ylashdi. Ü lar faq at o kylab o ktirm ay, karvonsaroyga kirib ketgan Ju - m a n a z a rn i ham kutishdi. Besh b o tm o n ch a keladigan qir- r a d o r b u m a rm a r tosh ni y e rd a n uzib olish m u m k in em as. K atta xarsanglarga yelkasini tu tib turadigan M ar- donqul h am a w a l bir-ikki o ‘zini c h o g ‘ladi-da, keyin p ax - sa tagida qolgan baqadek bo‘lib qolishiga ko‘zi yetib, keksa- lar gapiga quloq soldi... (Mirmuhsin) 137- mashq. Ko‘chirma gaplami aniqlab ko‘chirib yozing. Bir paytlar Berlinda o ‘ta q a ttiq q o i va talabchan, ta la- balarni zir titratadigan professor t a ’lim bergan. Savollarga javob qaytara olm agan har qanday talab a im tihondan yiqi- lardi. K unlarning birida olim talab asid an bir kasallik alo - m atlarini gapirib berishni so‘raydi. Yaxshi tayyorgarlik ko‘rgan talaba uning savoliga to ‘liq javob beradi. Professor shu kasallikka qarshi ishlatiladigan dorining nom ini aytishni so‘raydi. Talaba yana yaxshi javob beradi. — Juda yaxshi, — m a’qullaydi im tih o n oluvchi, — unda ayting-chi, shu doridan kasal kishiga qancha ichir- gan bo lard in g iz? — Bir osh qoshiq, janob professor, — javob qiladi talaba. — Yaxshi, chiqib turing! U tashqarida kutilmaganda n o to ‘g kri javob berganini tushunadi va hovliqib qaytib kiradi: — Janob professor. M en n o to ‘g ‘ri aytgan ekanm an. Kechirasiz. Kasal uchun besh to m c h i kifoya. — K echikdingiz, — dedi professor sovuqqina. — Siz davolagan bem or o 'lib bo‘ldi. ( B . Mamatqulov) 213- topshiriq. She’mi ifodali o‘qing. Uslub yaratuvchi vosi- talami ajratib ko‘rsating. 0 ‘ZBEK ONASI M u shtip ar ham o‘zing, b u y u k h a m o‘zing, K uyinchak ham o ‘zing, kuyuk ham o ‘zing, Olam ga tatirlik suyuk h am o ‘zing, Payt keldi aytmoqqa, g ap n in g xonasi, Ey, o ‘zbek onasi, o ‘zbek onasi. Seni T o ‘m aris deb, m aqtaganim bor, Sen T e m u r beshigin tebratgan bedor, Sensan Bibixonim , N odirayi zor, Payt keldi aytm oqqa, gapning xonasi, Ey, o ‘zbek onasi, o ‘zbek onasi. V atanni O n a deb bekor aytilmas, O na buyurganda yo‘ldan qaytilm as, Sen o ‘zing K a ’bamsan, Baytul m uqaddas, Payt keldi aytm oqqa, gapning xonasi, Ey, o ‘zbek onasi, o ‘zbek onasi. B oshingdan nim alar o ‘tm aydi axir, V atandek taqdiring b o ‘ldi goh taxir, B obur sh o h b o ‘lsa-da, qoshingda faqir, Payt keldi aytm oqqa, gapning xonasi, Ey, o ‘zbek onasi, o ‘zbek onasi. G o hid a balqiding Barchindek to ‘lib, G ‘o ‘zad e k quriding Tursunoy b o ‘lib, Tim soling Yalovda yulduzdek kulib, Payt keldi aytm oqqa, gapning xonasi, Ey, o ‘zbek onasi, o ‘zbek onasi. F arzanding quvonsa — sen ham quvonding, Faqat b o lam deding, yashading, yonding, N okasi uch rasa, o ‘rtanding, tonding, Payt keldi aytm oqqa, gapning xonasi, Ey, o ‘zbek onasi, o ‘zbek onasi. Kelajak to y c h o g ‘-u toyingizdadir, Jan n at h a m , albatta poyingizdadir, V atan-k u , Siz turgan joyingizdadir, Payt keldi aytm oqqa, gapning xonasi, Ey, o ‘zbek onasi, o'zbek onasi. Sizga t a ’zim qilib turibm an bu payt, Sizga baxshidadir eng shohona bayt, Aziz Y urtboshingga duolaring ayt, Payt keldi aytm oqqa, gapning xonasi, Ey, o ‘zbek onasi, o ‘zbek onasi. (A. Oripov) 214- topshiriq. Litseyni bitirganingiz haqida m a’lum otnoma yozing. 2 /5 - topshiriq. „Yurting tinch — uying tinch“ mavzusida in- sho yozing. Sinov savollari 1. Sinonimiya nima? U nima maqsadda qo‘llanadi? 2. Ergash gap va so‘z birikmasi sinonimiyasini aytib bering. 3. Sinonimik tuslovchi va yasovchi qo‘shimchalarga qan- day qo‘shimchalar kiradi? 4. Qo‘shma gaplar sinonimiyasi to‘g‘risida so‘zlab bering. 5. Har qanday qo'shma gap turlari sinonimiyaga ega bo‘la 3 V oladimi? —------ Quyidagi te st savollariga to ‘g‘ri berilgan javobni belgilang 1. Kelishik qo‘shim chasi o ‘rnida ko4m akchi q o ‘llash mumkin bo‘lgan qatorni toping. A. Suvni piyolada ichdi. B. Radiodan sening quvnoq ovozingni h a m m a eshitdi. C. Bu gapdan do‘stimning holatini ko‘rib, rahm im keldi. D. Saida kulib yuborm aslik uchun labini tishladi. 2. Ko‘makchini kelishik q o (shimchasi bilan alm ashtirish mumkin b o lg a n qatorni toping. A. A trof — qum c h o ‘li singari bepoyon. B. Siz bilan obod yurtim. C. D o‘stining ahvolini diqqat bilan kuzatgan Salim unga m aslahat berdi. D. K o‘lda qayiq bilan suzdik. 3. Takroriy so 'zla r qanday m a’no ifodaiaydi? A. Leksik. B. G ram m atik. C. Uslubiy. D. A va B. E. A, B va C. 4. Til vositalarining nutqda ishlatilishi im koniyatlari tilshunoslikning qaysi bo‘limida o‘rganiladi? A. Leksikologiyada. B. G ram m atikada. C . U slubiyatda. D . Shevashunoslikda. E. S o‘z yasalishida. 5. S o ‘zlarni qaysi jih a td an sinonim , om onim , an to - nim larga ajratiladi? A. Bir yoki b ir nech a m a ’no ifodalanishiga ko‘ra. B. Tuzilishiga ko‘ra. C. Shakli va m a’nosiga ko‘ra. D. Shakli va talaffuziga ko‘ra. E. QoMlanish darajasiga k o ‘ra. 6. Q anday s o ‘zla r badiiy adabiyotda tazod yaratish uchun xizm at qiladi? A. Sinonimlar. B. A ntonim lar. C. Omonim lar. D. Paronimlar. E. K o ‘p m a’noli so ‘zlar. 7. Q aysi qatorda paronim lar berilgan? A. G ad o — gadoy. B. Asta — ohista. C. B alar —battar. D. Yuvindi — ovindi. E. O dob — adab. 8. Q aysi gapda quyilmoq fe’li usiubiv jihatdan n o to ‘g ‘ri qoMIangan? A. Bir kunda bir ming g kisht quyildi. B. Bulutlar tobora quyilib, kun qorayib borardi. C. Sim yog'ochlardagi chiroqlardan n u r yerga sutday quyilib turardi. D. Ko‘zlarim q o krg‘oshin quyilganday ochiq qoldi. E. Sirdaryo O rolga quyiladi. IS H Y U R IT IS H H U JJA T L A R I (munshaot) i | Bilib oling. Hujjatlar ayrim shaxslar, shaxs yoki >• shaxslar bilan jam o a, shu n in g d ek , ja m o a bilan jam oa 0‘rtasida b o la d ig an rasmiy m unosabatlarini xolisona ifoda etuvchi rasmiy yozishmalardir. Hujjatlarga qoyiladigan talablar: 1. Huijatlar belgilangan qolipda tuziladi. 2. Hujjat belgilangan kungacha kuchda boMadi (masalan, ishonchnom ada) yoki shu hujjat bek o r q ilin m ag u n ch a am alda b o la d i (m asalan, qaror, buyruq, q o n u n ). 3. Hujjatlarda ayrim so‘zlarni o 'ch irish yoki tuzatish m um kin emas. Agar tuzatilsa, hujjatlarni bergan idora o ‘z m uhri va imzosi bilan m azkur tuzatishni to 'g 'r i deb tas- diqlab berishi shart. 4. Huljatlarda qisqartm a va shartli belgilar b o ‘lsa, ular yagona davlat standarti nusxasida belgilangan ishoralarga mos b o lish i zarur. Davlat aham iyatiga molik rasmiy h ujjatlarning k o lpi yozishm alar b o ‘lib, ularda q o ‘yilgan m asalalar davlat tom onidan nazorat qilinadi. Hujjatlar, avvalo, m as'ul xodim lar to m o n id an ro kyxatga olinadi, o‘rganiladi va ijrosi nazoratga olinib, b iro rq aro rg a kelinadi. Hujjatda q o ‘yi!gan masalalar hal b o 'lg ac h , hujjat arxivga beriladi. HUJJATLARNING MAQSADGA KO‘RA TURLARI | | Bilib oling. Huijatlar maqsadga kokra ikki xil bo'ladi. !• 1. Shaxsga tegishli: ariza, tilxat, ish o n ch n o m a, tav- siyanom a, tavsifnoma, guvohnom a, tarjim ayi hol. 15 — G \ Abdurahmonov. D. X o ’jayeva 225 shaxsiy varaqa va shaxsiy hujjat (guvohnom a), m ehnat daftarchasi, adres, kasallik varaqasi, iltim osnom a va b. 2. Shaxsga va jamoaga tegishli: hisobot, da'v o no m a, b u y ru q , n iz o m , farm oyish, q a ro r, y o kriqnom a, e 'lo n , sh artn o m a, dalolatnom a. xodim lar jadvali, xizmat safari guvohnom asi va b. Bu o ‘rind a akadem ik litsey talabalarining faoliyati bilan bog‘liq b o klgan hujjat turlarigagina to ‘xtaldik. Ish yuritish hujjatlari to ‘g‘risida to ‘liq m a lum ot olish uchun qarang: M. Alimov, A. Madvaliyev, N. M ahkamov, N. Mahmudov. Ish yuritish. 0 ‘zbekiston milliy ensiklopediyasi nashriyoti. T oshkent. 2002- y. Biz h am bu q o ‘llanm adan foydalandik. S avollarga javob bering 1. Rasmiy hujjatlar nima? 2. Rasmiy hujjatlarga biror o'zgarish kiritish mumkinmi? 3. Ayrim shaxsga yoki jamoaga tegishli bo'lgan hujjatlarni sanab bering. HUJJATLARNING TILI VA USLUBI ly Bilib oling. Hujjatlarda „ . . . o kzbek adabiy tilining amaldagi qoidalari va m e’yorlariga rioya qilinadi“ . („D avlat tili haqida“ gi Q onun, 7- m odda). H u jjatlarn in g tili aniq, ixcham , lo ‘nda b o ‘Iib, fikrni rasmiy, xolisona, to kliq ifoda etadi, shuning uchun ham ularni rasm iylashtirishda m a’lum chegara b o ‘lib, bir xil qo lip dagi so ‘z va iboralar q o ‘llanadi. H ar bir yangi fikr xatboshi (abzas) dan yoziladi. H u jja tla rd a leksik to m o n d an bir qolipdagi s o ‘z va ib o ra la r q o lla n a d i. M asalan: buyuraman (b u y ru q d a), q a tn a s h d ila r , so 'zga ch iq d ila r ( b a y o n n o m a la r d a ) , tasdiqlayman, ma ’qullayman (ariza, bildirish, qarorlarda). H ar b ir hujjatning o ‘ziga xos so kz va iboralari bo'ladi. H u jja tla rd a tan tan av o r, b ach k a n a, dag'al va sheva so‘zlar, erkalatish va kichraytirish qo'shim chalari, badiiy- 226 ta sv iriy s o 'z la r (is tio ra , k o 'c h m a m a ’n o li, m ajoziy m a ’n o -li s o 'z la r , o ‘x sh atish , k in o y a ) q o ‘llan m ay d i, gap b o 'la k la rin in g g kayriodatiy ta rtib i (inversiya)ga y o ‘l q o 4yilm aydi. H ujjatlarning sintaktik xususiyatlari shuki, so‘roq va undov gaplar, o d atd a, q o 'lla n m a y d i, asosan, ko‘pro q sodda gaplar, ozroq qo'shm a gaplar, ularning ergash gap turi (qonun va farmoyishlarda) ishlatiladi. Shartli q isqartm alar (km —„ k ilo m e tr.“ va b., —„va boshqaiar“ . va h. — ,,va hokazo“ , prof. — „professor“ , dots. — „ d o tse n t“ ) odatda, y o zilm ay d i (zaru r o ‘rinda qisqartm alar to ‘liq beriladi). Hujjat sarlavhalaridan so'ng tinish belgilari q o ‘yilmaydi. H u jja tla rn in g m orfologik x u s u s iy a ti sh u k i, k ic h - ra y tiris h -e rk a la tis h q o ksh im c h a la ri ish la tilm ay d i. Ish otlarining -ish q o ‘shim chali shakli k o ‘proq qoMlanadi. Fe’lning aniqlik mayli kamroq, m ajhul shakli ko‘proq ish latiladi. F e'ln in g 1 shaxs shakli k a m ro q (ariza va buy- ruqlarda), shaxsli shakli ko‘proq q o kllanadi. O datda, sonlar raqam bilan yoziladi, am m o ishonch- nom a va tilxat kabi hujjatlarda raqam bilan uning yozm a ifodasi ham k o ‘rsatiladi. U m um an, hujjatlarning har b ir tu ri o ‘ziga xos til xusu- siyatiga ega b o ‘ladi. Savollarga javob bering H ,?===| 1. Huljatlarning tiliga qanday talablar qo'yiladi? Download Do'stlaringiz bilan baham: 
|