0 ‘zbekist0n respublikas1 oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
|
|
(A.Q.)
0 ‘ZBEK TILINING TARAQQIYOTI Bilib oling. O 'zbek tilining fonetik sistemasi sohasida • bir-bir yarim m ing yillar orasida b o 'lg an o kzgarish til-tish sirgkaluvchi d (inglizcha th ) tovushining y yoki d ga ( kedin — keyin , quduq — quduq) o ‘tishi, orqa qato r keng unli o ning {ota, ona kabi) X II asr yozm a yodnom alarda paydo b o kIishini ko‘rsatish m um kin. Tilning morfologiya sohasidagi asosiy o ‘zgarishlar: Q a d im g i tild a (V II— X a s rla r) q o ‘lla n g a n vosita kelishigining - n / / - i n / / -un q o ‘shim chalari b o klgan: eligin tutdi (qoTidan tutdi), k o ‘zun ko'rmish ( k o ‘zi bilan k o ‘rdi). 271 Bu kelishik hozir iste’m oldan chiqib, shunday kelishik q o ‘shim chasi oigan ayrim so‘zlargina qolgan (qishin-yozin). S h u n in g d ek , tu sh u m kelishigining -g ‘/ / ~g shakli (i tonug* quritti — to'nni quritti), jo ‘nalish kelishigining -garu/g‘aru shakllari (Biz uyg‘urg*aru keltuk— Biz uyg'ur tomon keldik) XI asr yozm a adabiyotda qo'llanib, hozir is te ’m o ld a n c h iq q a n . Q adim gi o ‘rin -p a y t va ch iq ish kelishigini ifodalovchi -da q o ‘shim chasi ( Turges qag'anta korug kelti — Turgash xoqondan ayg‘oqchi keldi , Anta kisre — undan keyin), XII asrdan boshlab esa chiqish m a ’nosi u ch u n -d an , o‘rin-payt uchun -da shakllarini q o ‘llash kelib chiqqan. Bunday o ‘zgarishlar fe’l sohasida ham r o ‘y berdi: shart fe’lining -s a r shakli -sa ga o ‘tdi (k e ls a r — kelsa), sifatd o sh n in g , ravishdosh va aniqlik fe’lining k o ‘p shakllari ishlatilm ay qolib ketdi (M akka achilduq kun —M akka ochiladigan kun keldi; titrayu aydi — titrab aytdi) va h. k. Q adim gi (VII—X asrlar) turkiy tilda ega va sifatdosh kesim shaxsda m oslashm agan, bu holat XI asr tilida ham qism an uchraydi. Man ya qurduq. Biz ya qurduq. OI keiduk (M. K.) kabi. Eski tu rk ( o kzbek) tilida kishilik o lm o shlari shaxs ko‘rsatuvchi belgilar sifatida q o ‘llanib kelingan: barsa men va barsar men, barsa san ( M.K .). X III asr yozm a yodgor- liklar tilida shart fe’lining va shaxs qo‘shimchaIarining qisqa shakli shakllanadi. Borsam, borsang, borsa, borsak... D a v r la r o ‘tis h i b ila n y o r d a m c h i s o ‘z la rd a h am o ‘zgarishlar ro‘y berdi yoki ayrimlari ishlatilmay qolib ketdi: birla > biia > la, bikin (au bikin — oy kabi), taba / / tabaru (tomon), tegi / / tegin (-gacha), taqi (yana), ema / / ma (ham), azu (yoki), qali / / abam, biroq (agar), li (va). 255- topshiriq. Quyidagi matnlaming tovushiar, qo‘shimchalar, birikmalar, so'zlarda bo'lgan 0‘zgarishlarini bayon qilib bering. I. Qadimgi yozma adabiy turkiy tiii Tangri teg tangrida bo‘lmish tu ru k bilga qag‘an bu o ‘gke o ‘turdum , sabim in tugati eshidgil. —Tangridan tangridek (falakdek) boMmish turk dono x o q o n i (m en) bu vaqtda (dunyoga) keldim . ( tJCultegin “ tosh yozuvi) II. Eski yozma adabiy turkiy tili 0 ‘gush s o ‘zlam a so ‘z birar so ‘z)a az, T um an so ‘z tugunni bu bir so‘zd a yaz. („Qutadg'u bitig“) Yemishsiz yig‘och tek karam siz kishi, Yemishsiz yig‘ochni kesib o ‘rtagil (yondirgil). ( ,/fibatul haqoyiq“) III . Eski yozma o ‘zbek adabiy tili Yo, Yusuf, b o ‘ston bag‘oyat k o ‘rklanm ish, chechaklar sochilmish, n e ’m atlaryegudek b o ‘lm ish. T urg‘il, bo‘stonga borg‘il, n e ’m atlar yegil, chechaklar islagil. ( „Qissasi Rabg ‘uziy “) M a sh h u r a m a lla rd a n b iri „ r a h o r g o h “ a m a lid u rk i, M avlono T o ‘ti...ning she’ridinkim , m atlayi budir... Yana „segoh“ am alidurki, M av lo n o K otibiyning ul she’ridinkim , matlayi budurkim ... (N .) Y ana b ir M a rg ‘in o n d u r A n d ijo n n in g g ‘arb id a d u r. A ndijondin yetti yig‘och y o id ir . Y axshi qasaba voqe bo‘lubtur, p u r n e’mat: anori va o ‘rugi asr-u ko‘p xo‘b b o ‘lur. ( yßoburnoma “) IV. Yangi yozma o (zbek adabiy tili Bir kalima chig‘atoy turkiysindin va forsiydin va arabiydin q o ‘shm ay, turklarga turkona ay tm o q kerak, to ularning barchasi fahm qilg‘ay bizning aytg‘a n so ‘zimizni. (Abulg'ozi . ,$hajarayi tu rk“) 18 — G ‘. Abdurahmonov. D. Xo'jayeva 273 V. Hozirgi yozma o ‘zbek adabiy tili Erkaboy M irzayev kasalxona derazasidan ko‘chaga qarab xayol surib o ‘tirg an edi, birov bir savat shaftoli olib o ‘tdi. H ar sh aftoliki, kam alakka solib otsang, paxsa devorni ag‘daradi. Q ani en d i, shundan to ‘rttasini uzatib yuborsa! Sekin p o ‘stin i arch isan g , og‘zingga solib, tiling bilan tanglayingga bossangki, suvini q u it-quit yutsang. (A. Q.) H OZIRGI 0 ‘ZBEK SHEVALARI VA LAHJALARI ¡y Bilib oling. 0 ‘zbekiston Respublikasida yashab kelgan o ‘zbek xalqi bir-birini yaxshi tushunsa ham, am m o h a r bir hududdagi aholining o kziga xos til xususiyatlari h a m b o ‘ladi. M asalan: T o sh k en t aholisi borvopman desa, F arg kona aholisi boryapman , N am angan hududida boruttiman , Samarqand va Buxoroliklar barappan deydi. „Turkiy tillam in g birortasi ham o ‘zbek tilidagi kabi turli- tum an sheva farqlariga ega em as“ , deb yozgan edi 20- yil- larda o ‘zbek shevalarini o ‘rgangan U. D. Polivanov. Boy o ‘zbek shevalarini o ‘rganish asosida 30- yillarda o ‘zbek adabiy tili shakllangan b o ls a , keyingi davrlarda, ayniqsa, XX asrn in g 50- yillaridan boshlab O kzbekiston hududidagi va tu tash respublikalardagi o ‘zbek shevalarini o krganish y anada kengaydi. Sheva va lahjalam i o krganishda V. V. R esh etov , Sh. S h o ab d u rah m o n o v , T. Ibrohim ov, U. G kulom ov, Sh. Abzalov, F. Abdullayev, X. Doniyorov, Q . Aliyev va b o sh q ala rn in g xizm ati k atta b o ‘ldi. S oknggi tadq iq otlar aso sid a o ‘zbek adabiy tili qoidalari yanada m ukam m allashdi. Sheva — viloyat yoki ayrim shahar va tu m anlar aho- lisining o ‘ziga xos tilidir. Shu b ila n b ir g a , h a r b ir s h a h a r, tu m a n , qish lo q aholisining o kziga xos til xususiyatlari ham bo‘ladi. Masalan: bir shevani tash kil etgan Toshkent, Farg‘ona, N am angan ah o lisin in g tilid a sh u n d ay x ususiy atlar b o r, bu lahja xususiyatlari deyiladi: Toshkent lahjasida: boravuz , ¡cellaring , sila, narvon. Andijon lahjasida: boramiz, kelinglar, sizlar, shoti. 274 Sheva va lahjaga oid so‘z ham da q o ‘sh im ch alar adabiy tilda q o ‘llanmaydi. Faqat adabiy asarlarda b iro r shaxsni yoki hududni tavsif etish m aqsadida ishlatilishi m um kin. M a sa la n : Q o'rqmagan odam qollim i, B ozor? P axta xonavayron qilli hammani! Men kimga yom onlik qillim, deyonman, o Hlay-a, Bozor! (X. Do ' stmuhammad) A m m o ay rim sh ev a s o ‘z la ri (u v ild iriq — ik ra ) va q o ‘shim chalar (Q ashqadaryo shevasining -y o tir va X orazm shevasining — ajaq q o ‘shim chalari kabi) adabiy tilga kiradi. Shevalarning tasnifl S hevalarni o ‘rgangan o lim la r ularn i tu r lic h a ta s n if etadilar. K o‘p olim lar tan oigan tasnifga k o ‘ra, o ‘zbek shevalari quyidagi guruhlarga b o ‘linadi. 1. 0 ‘zbek tilining T o sh ken t—F arg ‘ona shevalari. Bu shevaning til xususiyatlari: ch va sh u n d o sh la ri alm ashadi. ( tish-chish, tushdi-chushti kabi), s o ‘z o xirida - l a r tu sh a d i ( adam la keldila), tu sh u m va q a r a tq ic h kelishiklari farqlanmaydi (toldi kesdi, oshti mazasi kabi). Bu shevalarda so‘zlashuvchi aholining kelib chiqishiga qarab b u s h e v a la r q a rlu q — c h ig il— u y g 'u r 1 s h e v a l a r i d e b nom lanadi. Bu shevada T oshkent, F argko n a , A n dijon, N am angan, Q okqon va u ning atrofida yashovchi aholi gaplashadi. 2. 0 ‘zbek tilining qipchoq shevasi. Bu shevaning til xususiyati: sokz boshida y to v u sh i j ga o ktadi ( y o ‘l —j o ‘1, yomon — jomon), shaxs o lm o sh in in g j o ‘nalish shakli m ag‘a n , sag'an, yg'an shaklida, hozirgi zam on davom fe’li -jatir shaklida ( borajatir ) q o lla n a d i. Bu shevada Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatidagi ayrim tu m an va qishloq aholisi so ‘zlashadi. 3. 0 ‘zbek tilining o ‘g ‘uz shevasi. Bu shevaning til xususiyatlari: q ip ch oq shevalaridagi kabi ingichka va y o kg‘on (o, ii — u, / — z) va c h o ‘ziq u n lilar (at — hayvon, a :d — ism , o (t — o ‘sim lik , o*:t — 1 Q a rlu q , u y g 'u r, q ipchoq, o ‘g ‘u z — o 'z b e k x a lq in in g s h a k l- lan ish id a asos b o ‘lgan tu rk iy u ru g ‘ va q a b ila la m in g u m u m iy n o m id ir . olov) q o ‘llanadi, so‘z boshida t, k tovushlari jaranglilashadi ( d il— til, gel — kel ), qaratqich kelishigi -iin g /-in g s h a k - lid a, jo ‘nalish kelishigi - a / - e shaklida (tashina, ichina ) q o lla n a d i, kelasi zam on fe’li -ajak/-yajak shaklida yasaladi ( borajak, o'qiyajak kabi). 256- topshiriq . Quyidagi Namangan, Buxoro, Toshkent va Xorazm shevalarida qo‘llangan o‘ziga xos so‘z va qo‘shimchalami topib, ularning adabiy tildagi shakllarini yozing. 1. N am angan shevasi. Bir poshsho borakan. Sayohatka chiqib bir daryo labiga kesa, b ir odam daryoga yozin tashlayapti, Podsho: „N im a y ozin tashlutsan“ deb s o ‘radi. U odam aytti: „H am m ani tag‘dirini yozib tashluttim an“ , depti. „Yomasa mani qizimmi ta g ‘d irin i ko‘rup b e r-c h i“ , depti. „Endi yozib tashladim , eshiyizda ishlab yurgan kalda akan“. Podsho xafa bo‘pti. 0 ‘yiga q a y tip , vazirlardan so 'rap ti. U lar „Buni bir qiyin ishka y u b o rip , yo‘q qilivaram iz“, depti. Yo‘lda Xizr uchrapti: „ E y kal, qayg‘a k e tu ssa n ? “ Kal aytti: „O yni do g ‘iga k e tu tim a n “ . ...Podshoni o ‘yiga bordi, oyni dog‘ini berdi. ...A tkan joydan qom a, atm agan joyga borm a. Quru: laganga qut chushar. B orida qim ading shat, o lg a n d a n -k in h o :/q il, ho: qilm a, n ap i yoq. Birriki m ingga, miyniki tu m an g a. Y axshiminan yussang yetasan m urotka, yom op m u n a n yussang qolasan uyatka. Y om onni bir qilig‘i ottuq. M izzam at xoliq, b o kyni soliq (Q o‘qon jo ‘xori). Dedasi ey ri-b u y ri, Abasi q o ‘yrilm a juvon. 0 :li o ‘yinchi, Qizi o ‘shIachi (ariq, suv, baliq, qurbaqa). 2. B uxoro shevasi. M u n i eshitkan bazi kishila o ‘ylariga boring, h ar xel a v q o t o lip k elip , m ullaga laylakni avqotga ch aqiring, dep tu la. Laylak uni gapiga quloq solmastan o ‘z ishi m inan b o ‘pti. Axir mulla laylakni o ‘yiga chiqip borgan baxka, laylak uni c h o ‘qqillap olli, m ulla odamlaga „m ani qut- qazingla“ deb dodladi. Odamla uni putidan tatti. Mulla kallasi laylak o ‘yisidagi jangallaga xilip qolli. Bat keyin odam - ladan yam isi m ullani kallasi bo r edi desa, yammisi bekalla e d id e p to ‘palang qila boshlayla.B orip xotinidan so‘rayla: „Yanga-yanga, erizni boshi boridim i, y o ‘g ‘d im i?“ X otin javob beradi: „Bim m asam , avqot yagan baxlariga saqqollari qim illaydi“ , dedi. 3. Toshkent shevasi. Ertalab eshiy ta g id a o ‘tirgan apandidan o ‘tip ketvotkan q o ‘shnisi so‘rapti: A pandim , kechasi m in n am a hovlizda gupiilap kettim i? — H i,—depti a p a n d i,—kechasi tom d a yotkandim , c h o ‘ponim chuship ketti.— C h o ‘p o nam shu- naqa gupiilap chushadim i to m d an?—h a y ro n b o ‘p tag‘in so‘rapti q o ‘shnisi. —Aqlingga q o y ilm an -e,—depti apandi kulip, —ichida o dam b o ‘g‘andan keyin c h o ‘p on am ando: gupillab chushsinki, e-vallo digiri. A pandi oyo: yalang b o ‘volip yer h a y d av o tk an idi, oyog‘iga tikon kirip ketti: xayriyat oyo: yalang ekam m an, kovishim b o ‘ganda teshilib qolardi, derm ish apandi. 4. Xorazm shevasi. O tni ko‘lasang o ‘char, q o ‘ngishni k o ‘lasang k o ‘char. Diyani ullisi k o ‘pirni ustinda dayaq yeydi. Kasalni tuzalasi gasa, tey ip o ‘z ayaqi vila keladi. Nesiyaya m aym il o ‘ynamaydi. Ya:to yalvarincha, yammashingni qashi. G o ‘zing ag‘risa, alingni diy, irhing ag‘risa napsingni diy. Biraya qair atir ko‘rpani ota verm a. Q o ‘nushing ko‘r vosa, q o ‘zzingni qiya tut. Qish o ‘jag ‘i dar, tu r o ‘yinga var. Burungi boxlarda bir yilan vo r a k a n , b ir buvo vor akan. Yilan bilan yangi buvo jo ‘ra b o klg‘an , yilan suyt ichadakan.Y angog‘i yilana b ir kuyza sut o p p o rip vargan. U yilan buvag‘a b ir jip gavhar o lip vargan. Buvo bir gunlardan so ‘ng kasal bo‘g‘an. Buvoning bolasi suyt o lip getadi, u so‘ng yilon o ‘bolag‘a bir jip g avhar baradi. Uni so ‘ng bola o ‘ynadi, o ‘nga runda b ir guyza suyti o p p o rip berib yuringalli o ‘ yilonni o ‘ldirip, h am m a gavharini o ‘lip q o ‘yag‘ayin, dap o ‘ylanadi. Bola yiloni q ilich bilan urup, quyrig‘ining bir q o ‘rshi yerini kesip tu sh u radi. O k yilan o ‘ bolani ro ‘qidi, o ‘ bola uyuna b o rip o ‘ladi. 139- mashq. 0 ‘z shahar va qishlog‘ingizga xos boklgan so‘z va qo‘shimchalarga misol keltiring. 0 ‘ZBEK TILINING 0 ‘RGANILISHI Bilib oling. 0 ‘zbek tili va uning shevalari tilshunos !• o lim la r to m o nid an uzoq zam onlardan beri ilmiy jih a td a n tadqiq etib kelinadi. XI asrlarda 0 ‘rta Osiyodagi turkiy urug‘ va qabilalaming til xususiyatlarini (bu urug'Iar hozirgi o'zbek tilini ham sh a k llan tirg a n ) tah lil qilishga b ag ‘ishlangan „D ev o n -u Iug‘otit tu rk “ asari bizga m a’lum . Bu ilmiy asar 1071— 1072- yillari M ahm ud ibn Husayn ibn M uham m ad Kosh- g ‘ariy to m o n id a n Qashqarda (Sharqiy Turkiston) yozilgan. M ah m u d K oshg‘ariy M arkaziy Osiyoda yashagan turkiy urug ‘ va qabilalam ing til xususiyatlarini (tovushlari, so‘z- lari, q o ‘shim chalari va so‘z birikmalaridagi um um iy ham da o ‘ziga xos xususiyatlarini) o ‘zi shaxsan o ‘rganib, tahlil qilib chiqadi. ,,Devon“da qabila va urug‘laming kelib chiqishi, joylanishi, sh u hududda joylashgan daryo, ko‘llar, sha- h ar va qishloqlar, hayvonot va o ‘sim liklar haqida ham qim m atli m a’lu m otlar va m aq o llarb o r. „D evon-u lug‘otit tu rk “ arab tilida yozilgan b o ‘lib, birinchi m arta 1939— 1941- yillari to ‘liq tu rk tiliga, so‘ngra, 1960— 1963- yillari o ‘zbek tiliga taijim a etildi. K eyingi asrlard a o ‘zbek tilining shakllanishiga qarluq sh ev av a la h ja la r in i, shuningdek, q ip c h o q ham da o ‘g‘uz sheva va lahjalari b o ‘yicha b ir q a to r ilm iy tadq iq otlar yaratildi. 1075- yili X orazm ning Zam axshar qishlog‘ida tu g ‘ilib, 1143- yili X orazm da vafot etgan Abu Qosim M ahm ud ibn U m a r ibn M u h am m ad Z am ax sh ariy „M u q ad d im atu l ad ab “ („A dab faniga m uqaddim a“ ) nom li ilmiy asar yozib, u n d a tu rk tilin in g tovush va lug‘at sistemasi, q o ‘shim - chalarini tahlil qiladi va turk tilini arab, fors, m o‘g‘ul tillariga qiyoslaydi. Turkiy tilla r, xususan, o kzbek tili b o ‘yicha so'nggi davr- larda h am b ir q ator ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Bu ilm iy a s a rla rd a n b a ’zilari: A sirid d in Abu H ayyon al A ndalusiy (XIV asr boshlari), Jam oliddin ibn M uxanna (XIV a s r), J a m o lid d in Abu M u h a m m a d A bdulloh at T u rk iy (XIV— XV asrlar), b u d a v rd a yana n o m a ’lu m m ualliflar tom onidan „K itabi... lug‘ati at turkiya“ (X IV asr), „K itabi ... lug‘atit tu rk iy a “ , „Tarjim on tu rk iy va ajamiy va m ug‘aliy“ kabilar. Bu asarlar Arab m am lak at- larida (M isr, Suriya va b.) tu rk m illatiga oid m a’lu m o tla r asosida turkiyshunos olim lar to m o n id an arablar u c h u n arab tilida yozilgan. XV asrga kelib Alisher N av o iy turkiy va fors tilla rin i qiy o slash ga b ag 'ish lan g an „ M u h o k a m a tu l lu g ‘a t a y n “ asarini yozdi. Alisher N avoiy dav rid a va un dan s o ‘ng Navoiy tili, u davr ham da s o ‘nggi davr o ‘zbek (tu rk iy ) tili sohasida bir qancha a sa rla r yaratildi. Toli Im o m iy Xiraviy „B adoil lug‘a t“ i (XIV asr oxiri XV asr b o s h i), M uhib Ali Shom iy, M ustafo b in n i Sodiq, M u h a m m a d Y oqub C hingiy, Fayzullaxon barlo s, M irzo M ax d ix o n , M u h a m m a d R izo X o k so r, O x u n d ibn M ir H a s a n C h ah o rg o iy , F ath Q ojariy, S hay x Sulaym on B u x o riy (X V III—XIX asrlar) va b. N avo iy va u n d an keyingi d av rd ag i asarla r o ‘z b e k (turkcha) yoki fors tillarining tahliliga bag‘ishlangan. Bu asarlarning ayrimlari lug‘at deyilsa-da, ularda ay rim so 'zlam in g lug'aviy izohi b o ‘lib qolm ay, o ‘zbek (tu rk ) tilining fonetik va gram m atik tahlili ham dir. Bu asarla rd a o ‘zbek (turk) tilining xususiyatlari boshqa tillarga qiyos* langan holda izohlab beriladi. XIX asrda yashab ijod q ilg a n o lim la r eski o ‘zb ek tili (bu tiln i c h ig ‘atoy tili deb h a m yuritilgan) va tu r k iy tillar, ju m la d a n , o ‘zbek tili ta d q iq o ti b o ‘yicha b ir q a to r asarlar yozilgan: H. Vamberi, V. V. Radlov, J. N . B erezin , A. N . Sam aylovich, A. M. S h erbak. X IX asrd a o ‘zbek tilin i ilm iy va am aliy j i h a t d a n o ‘rganishda Ishadxon T o‘ra Ib rat k o ‘p tilli lug‘at tu zd i. Bu davrda T urkiston ru slar to m o n id a n zabt e tilg a c h , istilochilik m anfaatlaridan kelib ch iq ib , o ‘zbek tilini a m a liy o ‘rganish b o ‘yicha bir q a to r q o ‘llan m alar y o z ila d i. (V. N alivkin va M. N alivkina, S. A. S apin , L. A fan asev , N . O stroum ov tuzgan q o ila n m a la r ) . Turkiy xalqlar tillari (xususan, o ‘zbek xalqi va tili) va shevalarini o ‘rg an ish d a V. V. Radlov va o ‘nlab o ‘zbek olim lari, faqat XVI— XIX asrlar bo‘yicha A bdulla N as- ru llo h iy , M u h a m m a d S o lih , B o b u r, A b u lg ‘o z ix o n , M u n is va O g a h iy , K a m o lid d in B in o iy , F a z lu llo h R u zb exo n , X o n d a m ir, M irzo H ay d ar, H afiz T an ish, Buxoriy, A hm ad D o n ish , Abdulla Avloniy kabi olim lar va muallifi n o m a’lu m q o ‘lyozmalami ko‘rsatish m um kin. XX asrning 20- yillarid an o ‘zbek tili va shevalarini o ‘rganishda A. F itra t, Elbek, A. Z ohiriy, G ‘ozi Olim Y unusov, T. Ibrohim ov, A. Avloniy, Q. R am azon, Botu, A. K. Borovkov, U . D . Polivanov kabi olim lar xizm at qil- dilar. Oliy o ‘quv yurtlarida o ‘zbek tili kafedralarining ochilishi va F anlar akadem iyasida Til va adabiyot ilmiy tekshirish in stitu tin in g tashkil etilishi bilan A. G ‘ulom , F. Abdullayev, Sh. S hoabdurahm onov, V. V. Reshetov, U . T ursun, A. R u stam o v , S. Ashurboyev, X. N e ’m atov, A. N urm an o v , M . A sqarova, Sh. R ahm atiliayev kabi o ‘nlab tilshunos o lim lar o ‘zbek tilini har to m onlam a tadqiq qildilar va darsliklar, lu g‘atlar, qo‘llanm alar yaratdilar. 257- topshiriq. 0 ‘rtog‘ingizga undan 2000 so‘m qarz olganingiz to ‘g‘risida tilxat yozib bering. 258-topshiriq. „M en lug‘atlardan qanday foydalanaman“ mavzusida insho yozing. Sinov savollari 1. 0 ‘zbek xalqi va tili shakllanishda qanday davrlami boshidan kechirdi? 2. Adabiy til, so‘zlashuv tili, sheva orasida qanday farq bor? 3. Hozirgi o‘zbek tilshunoslarini sanab bera olasizmi? 4. Sheva va lahja orasida qanday farqlar bor? OTILGANLARNI TAKRORLASH VA MUSTAH KAM LASH 140- mashq. Matnni o ‘qing, gap bo‘laklarini ajrating va qaysi so‘z turkumi bilan ifodalanganini ayting. So‘zlami so‘z birikma- lari holida ko'chiring. O'zaro aloqaga kirmagan so'zlami alohida yozing. H ay o t, M uyassarning ta ’b iric h a , sharqirab o q u v ch i o ‘ja r daryodir. H ayotda har kim ning, h ar narsaning o ‘z o ‘m i b o ‘ladi. Eng m uhim i, kishi an a shu o ‘rnini to p a o li- shi kerak. Lekin ham m a ham hayotga bir xilda singib k eta- verm aydi: b a ’zilar adashadi, s o ‘ng p u shay m o n q ilad i. M uyassar qaynoq hay otn i b u tu n borlig‘i bilan sevgani u ch u n ham unga singib ketdi, o ‘z o ‘rnini, qolaversa, c h i- nakam insoniy qadrini topdi. Inson qadri esa h am m a n a r- sadan ulug‘, tabarruk. M uyassar yaxshi biladi, oson ishda lazzat b o ‘lm aydi. Kishi m ashaqqatlar ichida to blanadi, chiniqadi, qobiliyati nam oyon bo‘ladi va uni el taniydi. ( Download Do'stlaringiz bilan baham: 
|