0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. Bozorova, N. Kamolov

 = 
Nex
(4.12)
x  = A co s(co t + 
(4.14)

А   = -----. 
- Е °-------------  
(4.15)
т \ ( ® о
  -«у2) + 4
р 2со
Р ~  m uhitning  qarshilik  koeffitsienti.  (4.12),  (4.14)  va  (4.15)  ni 
(4.13) ga q o 'y ib ,
г г   = 1 +  —
=  1 + --------. 
- N e— ---- ------ - 
(4.16) 
e0E 
eQ
m^(col
  -  
co2)2 + 4Par
5
Bu  ifodaga  co  =  2 n v \  
v  
= —  
alm ashtirishlar 
qoMlab,
A
quyidagi  k o 'rin ishga keltiram iz
+  —
 
(4-17)
£ 0m  
А   “ Л
A gar 
A —>Aq,
 
boMsa, 
Я2-Л^>0 
n>
 1 
b o 'lad i.  T o 'lq in  
uzunligining qisqa  sohasidan  yaqinlashsak yoki  ( A2  — 
< 0 )   bo'lsa,
n  < 1  b o 'lad i  ham da  norm al  dispersiya  kuzatiladi  (4.2-  rasm ,  1,  2,  3, 
4-sohalar).
A gar  A  = A
q
  b o 'lsa,  sindirish  ko'rsatkichi  noaniq  b o 'lib ,  anom al 
dispersiya kuzatiladi (4.2- rasm ,  2-3-soha).
4.3.  Y orugM ikning y u tilish i
MaMumki,  y o ru g 'lik   elektrom agnit  to 'lq in la r  energiyasining 
oqim idir.  Y o ru g 'lik   m oddaning  qatlam   qalinligidan  o 'tg an d a ,  uning 
energiya  oqim i  kam ayishi  k u za tilad i-y o ru g 'lik   yutiladi.  Y o ru g 'lik  
energiyasini  yutib,  u y g 'o n g an   g 'alayonlangan   atom ,  m olekula  va

zaryadli  zarrachalar  o ‘zaro  to ‘qnashib  turadilar.  N atijada  harakat 
energiyasi 
issiqlik 
energiyasiga 
aylanadi. 
M etallarda 
erkin 
elektronlar konsentratsiyasi  kattaligi  uchun,  yorugMik  energiyasi  ana 
shu 
elektronlarda 
k o 'p ro q  
yutiladi. 
N atijada 
m etallar 
tiniq 
dielektriklarga  qaraganda  tezroq  qiziydi.  B a ’zi  m oddalarda  yutilgan 
yorugMik  energiyasi  m olekulalar  bogManishini  uzishga  sarflanadi 
(fotokim yoviy reaksiya sodir boMadi).
B egona  m odda  atom i  m olekulalari  (kolloid  zarrachalar)  ning 
tiniq  m oddalarga  aralashuvi  yoki  zichlik  fluktuatsiyasi  tufayli 
yorugMik  energiyasi  sochilishi  ham ,  o 'tg a n   yorugMik  energiyasining 
kam ayishiga ham  sabab boMadi.
Faraz  qilaylik,  spektral  tarkibi  va oqim i  o'zg arm as  (Ф  =  c o n s t)  
boMgan  parallel  nuriar dastasi  biror m odda  qatlam i  orqali  o 'tay o tg an  
boMsin  (4.3- rasm).
A gar m odda  qatlam iga tushayotgan  yorugMik  intensivligiga  m os 
holda,  o 'tg a n   yorugMik  intensivligini  F 
deb  belgilasak,  yutilgan 
yorugMik  uchun,

B uger-L am bert  (1730-y.)  bu  hodisani  atroflicha 
o ‘rganib,
yutilgan  yorugMik  m oddaning  tabiati,  qatlam   qalinligi,  yorugMik 
toMqin uzunligiga bogMiq ekanligini aniqladi:
d<£> =  -Ф 0%с1х 
(4.19)
Х-yorugM ik  energiyasini  susaytirish  koeffitsienti  boMib,  u 
yutilish va sochilish  koeffitsientlarining yigMndisiga teng.
Х  = Х ю + Х с
(4.20)
XyU  -   m odda  qatlam   qalinligi  birligida  yu tilg an   y o r u g 'lik  
energiyasini bildirib  (4.21)  orqali ifodalanadi.
d 0  
X l 0 = - - r j -  
(4-21)
0 od x
Xs  -   sochilgan  yorugMik 
energiyasini 
bildiradi. 
Y utish 
koeffitsienti  m oddalarning  tabiati  -   yorugMik  toMqin  uzunligiga 
bogMiq  boMib,  rezonans  chiziqlari  yaqinida  spektrlam ing  tor 
sohasida katta qiym atlarga ega boMadi.
(4.19) 
ni  o ‘zgaruvchilar  b o 'y ic h a   integrallab,  yorugMikning 
yutilish qonunini  ifodalaym iz
Ф  = Ф0е~* 
(4.22)
bu  B uger-L am bert qonuni deyiladi.
A gar (4.22)  da  /  =  
boMsa,  yorugMik energiyasi  e=2,7  m arta
eksponentsial  qonun  asosida  kam ayadi.  Tajribalar  ko‘rsatishicha, 
eritm alarda 
yorugMik 
yutilish 
koeffitsienti 
eritm aning

konsentratsiyasiga 
chiziqli 
proporsionaldir. 
Proporsionallik 
koeffitsienti orqali,
Ц  =  
=  c o n s t 
(4.23.)
B uger-L am bert qonuni
Ф  =  Ф 0е ~ ^ 1  ifodalanadi 
(4.23)
A gar  fx  m a’lum   boMsa,  m oddaning  birlik  qatlam da  yutilgan 
yorugMik  oqim ini  oMchab,  eritm a  konsentratsiyasini  aniqlash 
m um kin  boMadi.
C  =  — - I n —
/Л  
Ф
(4.24)
4.4. Y orugM ikning x ira   m o d d a la r d a n   o ‘tishi
YorugMikning  sochilishi  uni  xira  m oddalardan  o ‘tishida  yaxshi 
kuzatiladi.  X ira  m oddalar  bir  jin sli  tiniq  m oddalarga  begona 
zarrachalam ing  aralashuvidan  hosil  boMadi.  X iralikni  atm osferada 
suv  bugM,  chang  zarrachalari,  transport  va  sanoat  tutunlari, 
fluktuatsiyalar  v ujudga  keltirsa,  suyuqliklarda  kolloid  zarrachalar 
vujudga  keltiradi.  M asalan,  suvga  bir  ikki  tom chi  sut  yoki  odekolon 
aralashtirilsa  bas,  u xira  m oddaga  aylanadi.
Sochilishga 
yorugM ikning 
begona 
zarrachalardan 
difraksiyalanishi  tufayli  intensivlikning  barcha  y o 'n a lish d a  tekis 
taqsim lanib tarqalish jarayoni  deb  qaraladi.
YorugMik  ta ’sirida  m odda  va  begona  aralashm alar  atom -

m olekulalaridagi 
optik 
elektronlar 
ikkilam chi 
elektrom agnit 
to 'lq in larn i 
m ustaqil 
m anbaiga 
aylanadi. 
Bu 
ikkilamchi 
elektrom agnit  toMqinlar  barcha  y o 'n a lish d a   shu  jum ladan,  nurga 
perpendikulyar  y o 'n alish d a  ham  tarqalib  sochilgan  nurlarni  hosil 
qiladi.  Y o ru g 'lik   sochilishi  sochuvchi  m odda  zarracha  o 'lcham ining 
yorugMik  to 'lq in i  uzunligiga  m unosabatiga  qarab,  uch  xilga 
ajratiladi.
1.G e o m e trik   sochilish.  r   »   Я  -  shart  bajarilganda  geom etrik 
sochilish  kuzatiladi  (4.4-rasm ).  T ajribalar  ko'rsatishicha,  sochilgan 
yorugMik  oqimi  m oddaning  tabiati,  zarracha  o'lcham i,  m odda 
qatlam i qalinligi  va sochuvchi zarralar soniga  bo g'liq  bo'ladi.
Sochuvchi  m odda  qatlam ining  b irlik  qalinligida  sochilgan 
y o ru g  'lik oqim iga son jix a td a n   ten g ka tta lik sochish koeffitsienti deb 
yuritiladi.
d
(4.25)
(4.26)
j

2. 
R e le v c h a   so c h ilish . 
r «
Я
  shart  bajarilganda  Releycha 
sochilish 
y u z 
beradi. 
Sochilgan 
nur  intensivligi, 
m oddaning 
qutblanish  vektori  va yorug'lik  to'lqinlari  uzunligiga  b og'liq   bo'lib,
(4.27)
(4 .2 7 ) 
R eley  qonuni  deb  yuritiladi,  hisoblashlar  ko'rsatishicha, 
sochilish  koeffitsienti
s*c 
«4
f   1
 
,  у
n   - 1
n - + 2
(4.28)
tarzda  ifodalanadi.
Oq  yoru g'lik   zarrachalari  atom -m olekulyar  darajada  mavda 
bo'lgan  xira  moddalardan  sochilishida  sochilgan  yoru g'lik   havorang 
b o'lib   ko'rinadi.  C hunki,  R eley  qonuniga  binoan  to'lqin  uzunligi 
qisqa  bo'lgan  ko'k-zangori  nuriar  sariq-qizil  nurlarga  nisbatan 
kuchliroq  sochiladi.  Shu  tufayli  osm on  rangi  ham  ko'k-liavorang 
bo'lib  ko'rinadi.  B iz  ertalab  va  quyosh  botishi  oldidan  atm osfera 
qatlamidan  o'tgan  nurlarni  ko'ram iz.  O'tgan  nuriar esa  ko'k-binafsha 
nurlarning  soch ilish i  tufayli  qizil-sariq  nurlarga  boy  bo'ladi  va  ufq 
qizarib  ko'rinadi.  B oshqa  nuqtalardan  kelgan  nuriar  sochilgan  nuriar 
bo'lib.  ko'k-liavorang  nurlarga  boy  bo'ladi,  natijada  osm on  havo 
rang  zangori  bo'lib  ko'rinadi.
3. 
D ifra k sio n   so c h ilish . 
/ ■ « Я
  shart  bajarilganda  difraksion 
sochilish  ro'y  beradi.  Bu  holda  yorug'likning  soch ilish i,  m oddaning 
sindirish  ko'rsatkichi,  zarracha  o'lcham i  va  yoru g'lik   to'lqini 
uzunligining  murakkab  funksiyasidir.  Shuning  uchun  sochuvchi 
zarrachalar  m assasi  birligiga  son  jihatdan  teng  bo'lgan  sochish 
koeffitsienti  "vashirish"  qobiliyati  (koeffitsient  m askirovki)  dan 
fo\ dalaniladi.

Хс.
м
N S
м
Geom etrik  sochilish  sohasida  (tum an,  tutunlar)  “yashirish" 
qobiliyati  zarrachaning  o'lcham i  oshishi  bilan  kam aya  boiadi  (4.5- 
ra s m ) .
K>
4.5-rasm.

5.1.  M a ly u s q o n u n i
Y o ru g M ik -a to m   nurlanishi  tufayli  vujudga keladi.  A tom lar ju d a  
qisqa  vaqt  r   =  1(TS5  nurlanib,  bir  necha  tebranishlardan  iborat 
«sug»  deb  yuritiladigan  maMum  uzunlikdagi  toMqin  kesm asini 
vujudga  keltiradi  ( L   =  с -  г  =  З м ) .  N urlanayotgan  jism d a  k o ‘p 
atom lar  m ustaqil  holda  nurlanishi  tufayli  vujudga  kelgan  suglar 
ustm a-ust tushib yorugMik toMqinlarini  hosil qiladi.  Shu tufayli  tabiiy 
yorugM ikda  elektr  vektori  tebranishlari  nurga  nisbatan  barcha 
y o 'n a lish lard a  teng  ehtim ollik  bilan  taqsim langan  boMadi  (5.1  a  - 
rasm).
a) 
b)
5 . 1-rasm.
Elektr  vektori  tebranishlari  m a ’lum  bir  tarzda  q a t’iy  taj'tiblangan 
nur  qutblangan  nur  deyiladi.  Qutblangan  nuriar  anizotrop  moddadan 
yasalgan qutblantiruvchi polyarizator deb  ataladigan  moslama orqali o 't- 
ganida  hosil boMadi.  Anizotrop moddalar struktura-elementlari o'zig a xos 
tekisliklarda tartib bilan joylashib, tor tirqishlar sistemasini tashkil etadi.

A nizotrop  m odda  elektr  vektori  tirqish  yo 'n alish iga  parallel 
boMgan  nurlarni  o 'tk azib ,  perpendikulyar  boMgan  num i  esa  tutib 
qoladi.  E lektr  vektori  tebranishlari fa q a t  birdan-bir  tekislikda  sodir 
b o 'lad igan  bunday  nur  ya ssi  y o k i  ch iziq li  qutblangan  n u r  deb 
yu ritila d i (5.1  b - rasm).
E lektr  vektori  yotgan  tekislik, 
tebranish  tekisligi, 
unga 
perpend ikulyar  tekislik  esa  qutblanish  tekisligi  deb  yuritiladi.  Faraz 
qilaylik,  tebranish  vektori  AO  boMgan  nur  polyarizator  tekisligiga  ф 
burchak  hosil  qilib tushayotgan  boMsin (5.2  -  rasm).
YorugMik 
vektorining 
parallel 
tashkil 
etuvchisi 
A„
  =  
cosip—
 
polyarizatordan  o 'tad i,  perpendikulyar  tashkil
etuvchisi 
A±= Aq
 
s i n ^ n i   esa tutib  qolinadi.
P olyarizator  orqali  o 'tg an   nur  intensivligi 
A2
, = A^cos2
 
ga 
proporsional  b o 'lib ,
I = I0cos2
 
(5.1)
U  M alyus  qonuni deb  ataladi.
Bu  yerda  Io -   tushayotgan  nur  intensivligi,  tabiiy  nurda  
  ning 
barcha  qiym atlari  teng  ehtim olli,  shu  tufayli  polyarizator  orqali 
o 'tg an   nuriar  intensivligi  c o s 2 (p  ning  o 'rta c h a   qiym atiga  teng 
boMadi,

T abiiy  n ur  tushayotgan  polyarizator  nurga  nisbatan  aylantirilsa, 
o ‘tgan  nuriar  intensivligi  o'zgarm ay,  faqat  tebranish  tekisligining 
y o 'n a lish i  o 'z g arad i,  xolos.  A gar  tabiiy  nur  y o 'lig a   qutblanish 
tekisliklari  orasidagi  burchagi  cp  b o 'lg an   ikkita polyarizator q o 'y sak , 
o 'tg an   nurlarning  intensivligi  M alyus qonuniga k o 'ra,
(p =  0 b o 'ls a  o 'tg a n  nur intensivligi m ax b o 'lad i.

 2 
b o 'ls a  
polyarizatorlar 
ayqashtirilgan 
deyiladi. 
U 
yoru g 'lik n i  o 'tk azm ay d i,  k o 'rish  m aydoni q o ro n g 'u  bo'ladi.
T ebranish  vektori  am plitudasi  (intensivligi)  turli  y o 'n alish lard a 
turlicha  b o 'lg an   nur,  qism an qutblangan nur d eb ataladi.
P olyarizator  nurga  nisbatan  aylantirilganda  qism an  qutblangan 
nurning  intensivligi  m in  dan  m ax  gacha  ikki  m arta  o 'z g arad i. 
Q utblangan  nuriar,  qutblanish  darajasi  deb  yuritiladigan  quyidagi 
kattalik  bilan tavsiflanadi,
(5.3)
p   =   _max------ min..1 0 0 %
^m ax  
^m in
(5.4)
to 'la  qutblangan  nur uchun  / rain  = 0 ,  
R = l, 
tabiiy n u r uchun  / max  =  / min  R=0  b o 'lad i.

0 ‘zaro  perpendikulyar  tekislikda  chiziqli  qutblangan  ikki  num i 
ku zatam iz(5.3  -  rasm).
Bu  qutblangan  nurlarning  tebranish  vektorlari  quyidagi  qonun 
b o 'y ic h a   ifodalangan boMsin,
Ex
  =  
A, cosivt 
Ey
  =  
A2
 
c o s
 
(cot
 +  
(5.5)
Bu  ikki  tebranish  vektorini  qo'shilishidan  vujudga  kelgan 
tebranish  vektori tenglam asi ellips tenglam asidan  iborat boMadi,
, 
У2
 
2
xy 
A,2  A]  A,A2
—Y
 + 
----- cos^? = sin 
a
 
(5.6)
va ellips  bo'y lab   qutblangan n u r hosil  boMadi.
A g ar  cp = 7t  b o'lsa,  ellips  to 'g 'r i  chiziqka  aylanadi  va  yassi 
qutblangan nur vujudga keladi.
A gar 
cp 
= л 
1
2 ,  
A, = A2
 
va  ellips  aylanadan  iborat  bo'lsa, 
doiraviy  qutblangan  nur hosil boMadi.

M a ’lum ki,  yorugMik  ikki  m uhit  chegarasida  qaytadi  v a  qism an 
sinib,  ikkinchi  m uhit chegarasiga o 'ta d i (5  .4 -  rasm).
A gar  shu  nuriar  y o 'lig a   polyarizator  q o ‘yib  kuzatsak,  ulam ing 
qism an  qutblanganligini  va  shu  bilan  birga  qaytgan  nuriar  tebranish 
vektori  rasm   tekisligiga  perpendikulyar  (nuqtalar  bilan  belgilangan), 
singan  nur  tebranish  vektori  esa  -  rasm   tekisligiga  parallel  (chiziqlar 
bilan  belgilangan)  boMishini  kuzatish mum kin.
T ajribalar  shuni 
ko 'rsatad ik i, 
qaytgan 
va  singan 
nuriar 
qutblanish  darajasi  nurlarning  tushish  burchagi  va  m uhitning 
sindirish  ko'rsatk ich ig a bogMiq  holda o'zg aradi.
Shotlandiyalik D .B ryuster
tg iH  =  n  
(5.7)
shart  bajarilganda  qaytgan 
nuriar  to 'la   (chiziqli)  qutblangan 
b o 'lish in i  aniqladi.
N u r  B ryuster  burchagi  ostida  tushganda  qaytgan  v a  singan 
nuriar o 'z a ro   perpedikulyar bo 'lish in i  isbotlash  m um kin.
T a ’rifga k o 'ra , 
tg iE  -  S im   = n  
(5.8)
c o s i
sinish  qonuniga asosan,

s i m
s i n r
(5.8) va (5.9) dan 
s i n r   =  c o s i;
r   =  i = n l  2
cp = 180 — (/ + r ) = n / 2
(5 .1 0 )
YorugMik qaytganda,  singanda,  sochilganda  qutblanadi.  Sochuvchi 
modda atom-molekulalari bilan bogMiq zaryadli zarrachalar elektromag­
nit  toMqin  ta’sirida  ikkilamchi  elektromagnit  toMqinlar  m anbaiga 
aylanadi.  MaMumki,  dipol  o ‘qi  yo'nalishida  elektr  vektori  tebranishlari 
nolga  teng.  Shu  tufayli  tushayotgan  nur  tarqalish  y o ‘nalishidagi 
tebranishlar sochilgan  nuriar tarkibida boMmaydi, y a’ni  sochilgan  nuriar 
tarqalish yo'nalishga perpendikulyar tekislikda toMa qutblangan  boMadi. 
Boshqa yo'nalishlarda esa nur qisman qutblangan  boMadi (5.5 -  rasm).
5.3.  YorugMikning qo'sh  sinish  hodisasi
K u b   s is te m a g a   m a n su b   b o 'lm a g a n   b a rc h a   t in iq   k r is ta lla r   o 'z ig a  
tu s h a y o tg a n   y o ru g M ik   d a s ta s in i  ik k i  y o k i  undan  o rtiq   n u rla rg a   a jra tib  
y u b o ra d i.  B u   h o d is a n i  d a n iy a lik   o lim   E .B a r to lin   (1 6 7 8 -y .)  is la n d

shpati  (СаСО з)  kristalida  kuzatgan  bo ‘lib,  uni  yorugMikning 
ikkilanib  sinishi  deb  yuritiladi.  N uriar  kristall  ichida  bir-biridan 
fazoviy  ajralib,  kristaldan  chiqishda  o ‘zaro  va  dastlabki  nurga 
parallel holda tarqaladi (5.6 a-rasm ).
a)
a=101°52/  p=78°08/ 
M,
b)
r N
5.6-rasm .
Bu  nuriar  o ‘zaro  peф en d ik u ly ar  tekislikda  qutblangan  boMib, 
ulardan  biri  odatdagi  sinish  qonuniga b o ‘ysunganligi  uchun  odatdagi 
nur  deb  atalib,  о  bilan,  ikkinchisi  e  bilan  belgilanib,  g 'ay rio d d iy   nur 
deb  yuritiladi.  O ddiy  va  g 'ayriod diy  nuriar  turlicha  sinib,  kristall 
ichida har xil  tezlik bilan tarqalib,  fazoviy uzoqlashadi.
s  
s  
s  
s
u0 = - r = = — ;  * > « = - / = = —  
(511)
\  £j_ 
«0 
yj^ll
K ristallarda  shunday  bir  yoki  bir  nechta  y o ‘nalishIar  topish 
m um kinki,  an a shu y o ‘nalish  b o 'y ich a tushgan nu r uchun q o ‘shsinish 
hodisasi  kuzatilm aydi.  Bu  y o ‘naIishlar  krista ln in g   о 'qi  deb  ataladi. 
Kristall  o ‘qi  yotgan  tekislik  kristalning  bosh  tekisligi  deyiladi.  B a’zi 
kristallam ing  yorugMiq  yutish  qobiliyati  qutblanish  tekisligining 
y o ‘nalishiga  bogMiq  boMib,  selektiv  tabiatga  ega.  Shu  tufayli  oddiy 
va  g ‘ayrioddiy  nuriar  kristallda  turlicha  yutilib,  bu  hodisa  dixroizm  
deb  yuritiladi.  D ixroizm lik  xususiyati  kvarts,  turm alin,  geropatit 
(yod-xinin-sulfid)  da  kuchli  boMadi.  T urm alin  1  m m   qalinlikda,

geropatit  esa  0,1  mm   qalinlikda  oddiy  nurlarni  to ‘la  yutib, 
g ‘ayrioddiy  nurlarni  o ‘tkazib  yuboradi.  U lam ing  bu  xususiyatidan 
polyarizatorlar sifatida foydalanish  m um kin.
B unday 
qutblantiruvchi 
asboblam ing 
kam chiligi 
shundan 
iboratki,  ulam i  ishlatish  sohasi  yorugMik  toMqin  uzunligi  b o ‘yicha 
chegaralangan.  G eropatit  sellulozaga  yod-xinin-sulfid  eritm asini 
surtish  yoMi  bilan  sodda  va  arzon  tayyorlanadi.  Lekin  bunday 
qutblantiruvchilar,  term ik jihatdan  chidam siz  boMib,  bunda  ulam ing 
tiniqlik  darajasi  ham  kristallarnikiga  nisbatan  30  foizga  kam .  Shu 
tufayli  ular  kam  q u w a tli  yorugMik  m anbalarini  qutblantirishda 
ko ‘zni qam ashtirm aslik uchun  ishlatiladi.
5.4. YorugMikni qutblantiruvchi asboblar
Q utblangan  nurlardan  kristall  jism larning   optik  sifatlarini 
aniqlashda,  m ikroskopik tadqiqotlarni  o ‘tkazishlarda foydalaniladi.
N orm al  k o ‘z  qutblangan  va  qutblanm agan  nurlarni  deyarli  farq 
qilm aydi.  Q utblangan  nurlarning  intensivligini  m iqdor jihatdan   farq 
qilish  m aqsadida,  qutblantiruvchi  asboblardan  foydalanadilar.  Ular 
polyariza tor  yoki  analizator  deb  yuritiladi.  Polyarizatorlar  anizatrop 
m oddalardan  maMum  tartibda qirqib olingan prizm alardan  iboratdir.
V a llasto n   p riz m a si  -   island  shpatidan  qirrasi  bosh  kesm asiga 
parallel  qilib  to ‘g ‘ri  burchakli  prizm a  shaklida qirqib olingan  prizma, 
xuddi  shunday  shishadan  yasalgan  prizm aga  gipotenuzasi  b o ‘yicha 
kanada balzam i  bilan yopishtirilgan  boMadi  (5.7- rasm).
O datdagi  О  nur  island  shpati  (СаСОэ)  prizm asida  ikki  m arta

sinishi  tufayli  e  nurdan  uzoqlashadi.  N atijada  o 'z a ro   perpend ikulyar 
tekislikda qutblangan  m ustaqil  nuriar hosil  boMadi.
N ik o l  p riz m a si  -   island  shpati  (СаСОз)  dan  o ‘tkir  burchaklari 
68°  va  22°,  oldi  va  orqa  yoki  kristall  o ‘qiga  48°  ostida  qirqilgan 
to ‘g ‘ri  burchakli  prizm a  katta  kateti  yondashtirilib,  kanada  balzam i 
bilan yopishtirilgan  boMadi (5.8- r a s m ) .
Prizm aning  old  yogMga  tushgan  parallel  nuriar  dastasi  ikkilanib 
sinishi  tufayli,  odatdagi  n 0  = 1,658  va  g ‘ayrioddiy  n e  = 1,515 
nurlarga 
ajraladi. 
Kanada 
balzam ining 
sindirish 
ko 'rsatkich i 
n 6  =  1,55  <  ne  boMib,  oddiy  nurning  tushish  burchagi  71,86  da  toMa
ichki  qaytish  hodisasi  kuzatiladi.  N atijada,  nikol  prizm asi  orqali 
qutblangan  g‘ayrioddiy  num i  ajratib olish m um kin boMadi.
5.5.  S u n ’iy a n iz o tro p iy a
Izotrop  tiniq  m oddalardan  yorugM ikning  o ‘tishida  turli  tashqi 
ta ’sir 
(m exanik, 
elektr 
va 
m agnit 
kuchlari) 
ostida 
optik 
anizotropiyani  vujudga  keltirishi  o ‘tgan  asr  boshlarida  aniqlangan 
boMib,  u sun ’iy anizotropiya deb yuritiladi.
1. 
M e x a n ik  
usul. 
K uzatiladigan 
izotrop 
tiniq 
jism  
ayqashtirilgan  nikol  prizm asi  orasiga  o ‘m atilib  deform atsiyalanadi 
(qisiladi yoki  ch o ‘ziladi) (5.9-  r a s m ) .

5.9-rasm .
N atijada jism d a  optik  o ‘qning  y o 'n a lish i  O O 'g a  parallel,  yakka 
o ‘qli  kristall  anizotropiyasiga  ekvivalent  optik  anizotropiya  vujudga 
keladi.  O datdagi  va  g'ayrioddiy  nuriar  O O ’ga  perpendikulyar 
y o 'n alish d a  bir-biridan  ajralm agan  holda,  lekin  turlicha  v o  va  u e 
tezlik bilan tarqaladi.
A gar  N {  polyarizatom ing  bosh  kesm asi  O O 'g a  parallel  ham , 
perpendikulyar ham   b o'lm asa,  deform atsiyalangan jism   orqali  o 'tg a n  
nur  elliptik  qutblangan  bo'ladi  va  uni  N 2  analizatom i  aylantirish 
y o 'li  bilan  so 'n d irib  bo 'lm ay d i
n „ - n e = - ( u 0 - u e) 
(5.12)
с
(5.12)  ayirm adan  iborat  kattalik  anizotropiyaning  o'lcho vi  b o 'la  
oladi.  Tajribalar k o 'rsatishicha,
n0 - n c = k d  
(5.13)
к  — m oddalarning  m exanik  xususiyatlariga  b og'liq  o 'zg arm as

kattalikdir.  O datdagi  va  g ‘ayrioddiy  nuriar  esa  fazalar  farqi  bilan 
bogMiq  izoxrom  chiziqlar hosil qiladi.
s = — & = — a = c a
Л 
X
(5.14)
Bu yerda  С   = ---------o 'zg arm as kattalik.
X
SunMy  anizotropiya  shunday  xrom atik  qutblanishni  vujudga 
keltiradiki, 
izoxrom  chiziqlari, 
nazariy  va  am aliy  m exanika 
m asalalarini  hal  qilishda qoMlaniladi.
2. 
K e r r  effekti.  SunMy  anizotropiyaning  elektr m aydon  ta ’sirida 
y uz berishini  shotlandiyalik olim   Kerr (1875-y.) aniqladi.
Ichiga yassi  kondensator  plastinkalari joylashtirilgan  idish  «Kerr 
yacheykasi» 
suyuq 
dielektrik 
m odda-benzol 
(C 6H 6) 
bilan
to'ldirilgan  b o 'lib ,  N ,   va  JV2  ayqashtirilgan  nikol  prizm alar orasiga 
o'rnatiladi.  K ondensatorga  U  kuchlanish  berilganda  dielektrik 
m oddada,  o 'q i  elektr  vektori  ( E )  ga  parallel  bo 'lg an   kristallga  xos 
optik anizotropiya vujudga keladi.
5.10-rasm .
E  = 0  da  <
p
 = 
tt
/ 2   ko'rish  m aydoni  qorong'u  bo'ladi,  chunki

polyarizator  iV,  va  analizator  N 2  o ‘qlari  o ‘zaro  perpendikulyardir. 
Kondensatorga  U  kuchlanish  berganda  Е
ф
 0  da  
  boMsa 
ham ,  ko ‘rish  m aydoni y orug4  boMadi. T ajribalar k o ‘rsatishicha,
n0 - n t, = k E 2 
(5.15)
oddiy va g ‘ayrioddiy nuriar fazalar  farqi
( 5 | 6 )
Л 
А  
Я
boMgan qutblangan  nur hosil  boMadi.
В  =  2 я к  
Kerr  doim iysi  boMib,  tem peratura  v a  m oddalar 
tabiatiga  bogMiq kattalikdir.
T  =   300  К  da  / =  0,1/и  va  E = \Q6V / m  boMganda  nitrobenzol 
uchun,
В  = 2 , 2 - \ 0 ~ u m / V 2
Kerr  effektidan  ju d a  tez  sodir  boMadigan  ( 1 0 9 -И 0  ]2see) 
hodisalarni  qayd  qilishda  ham da  tezkor  kinotasvirga  olish  ishlarida 
foydalaniladi.