0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va
Download 5.63 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Idishlami tanlash va tayyorlash.
- Oziq aralashmalarni tayyorlash.
- C a ( N 0 3) 2 — su vsiz 1,11 h 3 b o 3 2 , 0
- C u S 0 4 0,3 K.CI 0,075 Z n S O , 0,5 M g S 0 4— su vsiz
- K H 2P 0 4 0 , 3 6 M n S 0 4 2,0 K 2H P 0 4 0,4 3 C u S 0 4
- ( N H 4)2M o 0 4 0,1 F e C l , • 6 H 20 5% li eritma 0,01 C
- Idishlarga qum to‘ldirish.
- Idishlarni tanlash va tayyorlash.
- N ihollarni ekishga tayyorlash .
- Tajribani otkazish texnik asi.
- K uzatishlar va nihollarni parvarishlash.
|
lr ig e l P r y a n is h n ik o v B e lo u s o v S in s a d z e T o tt i n g e y m X o g la n d U o ll e s X yu it t C h e s n o k o v C h e s n o k o v Q um 0,5 mm teshikchali elakdan o ‘tkaziladi, a w a l vodoprovod suvida keyin distillangan suvda yuviladi, quritiladi va idishlarga solinadi. Tajriba m aqsadidan kelib chiqib, o ‘ta toza qum ishlatish talab etilgan hollarda qum aw al kislotaga solinadi, so ‘ngra suvda yuvib quritiladi. Buning uchun shisha idishga konsentrlangan HC1 (1,19 zichlikdagi) quyiladi va ustiga qum solinadi. Q um kislotada 3—5 kun turgach, 5—6 soat davom ida kuchsiz nordon m uhitgacha (pH 6,7— 6,9) vodoprovod suvida, so'ngra 1—2 soat davom ida, pH 7,0 bo‘lgunga qadar distillangan suvda yuviladi va yaxshilab quritiladi. 0 ‘ta toza qum ishlatish talab etiladigan hollarda, tarkibidagi silikat kislota va organik m o d d alarn i y o 'q o tish u c h u n q u m 400 darajali haroratda kuydiriladi.
Qumli muhit tajribalarida 20—30 sm balandlikdagi plastm assa yoki shishadan tayyorlangan idishlardan foydalaniladi. Q um da suvning kapillar ko'tarilishi tuproqqa nisbatan sust bo‘lgani bois baland idishlar ishlatilmaydi. Tajribadagi idishlar bir-birid an diam etri b o 'y ic h a 0 ,5 —1,0 sm, og'irligi bo'yicha 100 g dan ziyod farq qilmasligi lozim . Idishlar drenaj va shisha naylari bilan birgalikda yaxshilab yuviladi va quritiladi. Shisha idishlar ichkarisidan b o ‘yoq bilan qoplanm agan b o isa , tuproq va o'sim lik ildiz tizim ini quyosh nuri va yorug'ligidan saqlash uchun bir necha qavat qalin qog‘oz yoki b o ‘z gazlam a bilan o ‘raladi. Keyin idishlarga shag'al yoki shisha siniqlari va nay joylashtirilib, 1 g aniqlikda bir xil og‘irlikka keltiriladi. D renaj massasi idishdagi qum massasining 5% idan oshm asligi shart. Ishni boshlashdan oldin har bir idish uchun diam etri idish diam etridan 4 —5 sm katta b o ig a n doka tayyorlab qo ‘yiladi. Idishlarning kattaligi yetishtiriladigan ekin turiga qarab tanlanadi. D onli, don-dukkakli ekinlar, ko‘p yillik o ‘tlar, piyoz, rediska kabi o'sim liklar uchun 4—8 kg sig'im li, 20x20 sm kattalikdagi, ildiz va tugunakmevalilar, karam, bodring kabi o'sim liklar uch un esa 10—20 kg sig‘imli 25x25; 30 x 30 sm kattalikdagi idishlardan foydalanish yaxshi natija beradi.
Oziq aralashm alarning tarkibi yetishtiriladigan ekin turi va tajriba m aqsadidan kelib chiqqan holda tanlanadi. Aralashma tarkibidagi oziq m oddalar o 'sim liklar tom onidan oson o'zlashtiriladigan shaklda b o iis h i, pH butun am al davri davomida 30 — Agrokimyo 465
m a’qul darajada saqlanishi lozim. Tajriba natijalari oziq aralashm alarni to 'g 'ri tanlash va tayyorlashga ko‘p jihatdan bog‘liqdir. T u rli e k in la r u c h u n o ‘ziga xos oziq aralashm alar ishlatiladi. M asalan, g ‘o ‘za va qandlavlagi ustida olib boriladigan tajribalarda M.A. Belousov aralashm alaridan keng foydalaniladi va ular o ‘z tarkibi jihatidan bir-b iridan sezilarli farq qiladi (127- va 128-jadvallar). 127-jadval G ‘o ‘za uchun M .A. Belousov oziq aralashm asi M ak ro elem en tlar g/1
M ikroelem entlar g/1
C a ( N 0 3) 2 — su vsiz 1,11 h 3 b o 3 2 , 0 C a ( H 2P 0 4)2— su vs iz 0 , 2 0 M n S 0 4 2 , 0 K , H P 0 4 0 , 1 2 C u S 0 4 0,3 K.CI 0,075 Z n S O , 0,5 M g S 0 4— su vsiz 0,1 2 ( N H 4)2M o 0 4 0,1 F e C l j — s u v siz 0 ,0 2 7 C o ( N 0 3)2 0,1 128-jadval Qandlavlagi uchun M .A. Belousov oziq aralashm asi M a k ro e lem en tlar g/1
M ikroelem entlar m g /l C a ( N 0 3) 2— su v siz 1,11 h 3 b o 3 2,0 K H 2P 0 4 0 , 3 6 M n S 0 4 2,0 K 2H P 0 4 0,4 3 C u S 0 4 0,3 N a C l 0,1 Z n S O , 0,5 M g S 0 4— su v siz 0 , 0 5 4 ( N H 4)2M o 0 4 0,1 F e C l , • 6 H 20 5% li eritma 0,01 C o ( N 0 3)2 0,1 E ritm alar kimyoviy toza tuzlarni distillangan suvda eritish asosida tayyorlanadi. Ayrim hollarda yuqori konsentratsiyali eritm alar tayyorlanadi va undan oMchov silindri, byuretka yoki pipetka yordam ida 10— 100 ml olib, idishlarga quyiladi. Tarkibida gigroskopik suv tutadigan tuzlardan ( C a ( N 0 3)2-4H20 ; M g S 0 4 7 H 20 va b.) b irm u n c h a y u q o ri k o n s e n tra ts iy a li e ritm a tayyorlanadi, so'ngra areom etr yordam ida, eritm aning zichligi asosida aniq konsentratsiya aniqlanadi h am d a suv qo 'shish y o 'li bilan talab etiladigan konsentratsiyaga keltiriladi. Qiyin eriydigan tuzlar ( C a H P 0 4 -2H20 ; C a S 0 4 7 H 20 va b.) dan kerakli m iqdorda tortib olinadi va idishlarga solinadi.
Bu tadbir tuproqli m u hitd a o ‘tkaziladigan tajribalardagi kabi amalga oshiriladi. Idishlar tayyorlangandan keyin bitta idishga ketadigan qum ning massasi aniqlanadi. N am ligi TNS ning 60% iga teng b o ig an qum idishlarga to id iris h jara y o n id a yaxshi zichlanadi va keyinchalik cho'km aydi. Buni quyidagi misolda o 'rg an ib chiqam iz. Q um ning nam sig im i 25%, m a ’qul nam sig im i esa 60% b o isin . B undan, q u m n in g namligi (25-60) : 100-15% ga tengligi kelib chiqadi, ya’ni har 1 kg qum ga 150 ml suv quyish kerak. Agar idishga olingan qum ning m assasi 6 kg b o isa , 900 ml suv quyishga to ‘g'ri keladi. Shu sababdan tu zla r eritm asining yalpi m iqdori ko'rsatilgan suv h ajm id an oshib ketm asligi shart. Idishga ketadigan qum m iqdorini aniqlashda eng kichik idish tanlab olinadi. Unga solinadigan qum m iqdori idish balandligidan 0,5— 1,0 sm past b o iish i (eng katta idishda esa 2—3 sm dan pasayib ketmasligi lozim).
Idishdagi qum massasini an iq lab b o ig a n d a n k ey in , idishlarga solinadigan oziq elem entlar m iq d o rin i hisoblash, oziq aralashinalar uch u n tuzlar tortim ini olishga kirishiladi. Tayyor eritmalar solingan idish(butil)lar ish joyiga o 'rn atilg an javon- ga tartib bilan teriladi. H ar bir eritm a solingan idish yoniga kimyoviy stakan, o ic h o v silindri yoki pipetka q o ‘yiladi. Vegetatsiya idishlari ham tajribani o ‘tkazish ju rn a lid a qayd etilgan tartibda joylashtiriladi va har birining yoniga qiyin eriydigan tuzlar tortim i solingan xaltachalar q o 'y ib chiqiladi. Sirlangan tog‘oraga kerakli q u m massasi solinadi va ustiga qiyin eriydigan tuz tortim ini socliib, q o i bilan 10 daqiqa davom ida yaxshilab aralashtiriladi. S h u n d a n keyin b irin ch i e ritm a n i quyib a ra la s h tiris h davom ettiriladi. Ikkinchi, uchinchi va boshqa eritm alar bilan h a m shu tartibda ish ko‘riladi. Quyilganda o‘zaro reaksiyaga kirishib, c h o ‘km a hosil qiladigan eritm alar (masalan, tarkibida fosfor, kalsiy yoki ternir tutgan tuzlar) ni bir paytda qo‘shish q a t’iyan m an qilinadi.
Idishlarga tuproq to id irish o ‘g ‘itsiz (nazorat) variantdan boshlanadi. Ikkinchi navbatda tajriba tizim iga oziq elem ent kiritilmagan variantga o 'tilad i va h.k. Boshqa tarkibdagi tuzlar bilan ish ko'riladigan variant idishlariga qum to id iris h oldidan tog‘ora va q o i yuviladi. Idishlarga qum to id irish texnikasi, u ru g iarni ekishga tayyorlash, ekish, nihollarni parvarishlash, kuzatish va hosilni yigishtirish, tuproqli m uhitda vegetatsiya tajriba o 'tk azish b o iim id a bayon qilingan tartibda amalga oshiriladi. Qumli m uh itd a o'tkaziladigan tajribalar o'sim liklar ildiz tizim ini oson yuvilishi bilan tuproqli muhit tajribalaridan farq qiladi.
N am likni m a ’qul tartibda saqlash tajribalar oldiga q o ‘yiladigan asosiy talablardan birdir. N ih o llar unib chiqqunga q ad ar namlik qum betiga suv purkash y o ii bilan saqlab turiladi. Idishlarning usti qalin qog'oz bilan yopib q o ‘yiladi. N ihollar unib chiqqach, keyin qog'oz olib tashlanadi va sug'orish nay (quvurcha) orqali amalga oshiriladi. O 'sim liklarning amal davrida qum ning m a’qul namligi TN S ning 60—70; issiq ob-havo sharoitlarida 75% ini tashkil etishi lozim. Sug'orishlarni tashkil etishni quyidagi misol asosida tushuntirishga harakat qilamiz. Q um ning nam ligi 25%, tuproq namligi TN S ning 70% i m iqdorida b o iish i rejalashtirilgan. Bundan o'sim liklarning amal davri davom ida qum namligi (25-70): 100 = 17,5% b o iish i lozimligi tushiniladi. U h o ld a h ar bir idishga quyiladigan suv m iqdori (g) quyidagi param etrlar yig'indisidan iborat b o iad i: tortilgan idish m a ssa si......................................1650 g; idishdagi quruq qum m assasi............................. 6000 g; suv massasi (17,5 • 6000) — 1050 ..................... 1050 g; sinchning o g i r l ig i ................................................... 100 g; idishning sug'orish paytidagi m assa si................ 8800 g . Oziq elem entlar idishning yuqori yoki pastki qism ida to ‘planib qolmasligi uchun sug'orishni 4 —5 marta nay orqali, 1—2 m arta tuproq yuzasidan amalga oshirish m aqsadga muvofiq. Idishlarga bir paytning o 'z id a ham yuqoridan, ham nay orqali pastdan suv quyish ta ’qiqlanadi, chunki bunda idishning o ‘rta qismidagi tupro q kapillarlari oralarida havo «qamalib qoladi» va shu qatlam ning nam lanishi qiyinlashadi. Sug‘orish oldidan har bir variantdagi 3—4 ta idishning massasi tortiladi, kam aygan namlikning o 'rta c h a qiymati aniqlanadi va barcha idishlarga shuncha miqdorda suv quyiladi. SUYLI M U H IT Suvli m uhitda vegetatsiya tajribalarini o ‘tkazish u c h u n quyidagi material va jihozlar talab etiladi: plastmassa yoki shishadan tayyorlangan idishlar (keng bo ‘g‘iz!i banka yoki ballonlar), ularni o ‘rash uchun qalin m aterialdan tayyorlanadigan q o ‘sh qavatli g ‘i!oflar, analitik tarozi, yog‘och (po‘kak) dan tayyorlangan, o ‘sim liklarni joylashtirish u chu n teshikchalar ochilgan q o p q o q lar, oziq ara lash m a la r uch u n butillar, kimyoviy toza tuzlar, o ‘lchov stakanlari va silindrlari, pipetka- lar, oziq aralashmasiga havo kiritish uchun kom pressor, u ru g 'la r va ularni undirib olish uchun kyuvetalar va term ostat, parafin, pH m etr, sinch (karkas). Suvli m uhitda o ‘tkaziladigan tajribalar amal davri davom ida oziq aralashm aning 2—3 m arta to ‘la alm ashtirish jarayonida o ‘sim liklarni vaqtincha boshqa idishga o ‘tkazilishi bilan qumli va tuproq li m uhit tajribalaridan farq qiladi. Suvli m uhit tajribalarida substrat vazifasini distillangan suv, m ik- roelem entlar bilan o ‘tkaziladigan tadqiqotlarda esa bidistillangan suv bajaradi.
Suvli m uhitda o ‘tkaziladigan tajribalarn ing m aqsad va v azifalarid an kelib ch iq q an h o ld a keng bo‘g‘izli, 3— 10 1 sig‘imli shisha yoki plastmassadan tayyorlangan idishlar ishlatiladi. Donli, don-dukkakli va m oyli ekinlar uchun 3—5 1 sig‘im li, g ‘o ‘za, qandlavlagi va boshqa ildizm evali e k in la r u ch u n 6 —8 1 sig ‘imli idishlarni ishlatish maqsadga m uvofiqdir. Idishlar tajriba oldidan yaxshilab yuviladi va quritiladi. H a r bir idish og‘ziga zich joylashadigan y o g 'o c h q o p qoqlar tay y o rlan a d i. Qopqoqlarda ekin turiga qarab (g‘alla ekinlari uchun 4 —5 ta , yirik ekinlar uchun esa 1 ta) 1,5—2,0 sm diam etrli teshikchalar ochiladi. Aytilganlardan tashqari qopqoqda yana bitta q o ‘shim cha teshikcha ochiladi va undan eritmaga vaqti-vaqti bilan havo puflanadi. Q opqoqlar idishdagi oziq eritm ani shim ib, bo‘kib qolm asligi uchun parafin eritmasiga botirib olinadi. Idishlarga qo'sh qavatli g ‘ilo f (ichki qatlam i qora va tashqi qatlami oq) lar kiydiriladi. G ‘ilo f idishdan
birm uncha balandroq qilib tayyorlanadi. Uning bog'ichi tortib bog‘- langanda, qopqoqni idishga zichlanib turishiga yordam beradi. Oziq aralashmalar. E ritm a la r tayyorlash uchun kim yoviy toza tu z la r, d istillan gan yoki b id istillan g an suv kerak b o i a d i . O ziq elem en tlar fiziologik reaksiyasi bo'yicha o ‘simliklar uchun zararsiz shakllarda tanlanadi. B irinchi navbatda oziq aralashm a m uhitining barqarorligi va y o ‘ldosh elem entlar tarkibiga jiddiy e’tibor qaratilishi lozim. O datda, oziq aralashmalar o ‘simliklar talab qiladigan konsentratsiyadan 100—200 m arta yuqori konsentratsiyada tayyorlanadi. Q o ila s h oldidan shu boshlang‘ich eritm adan m a iu m miqdorda olib, tegishli miqdordagi suv bilan suyultiriladi. B o sh la n g ic h eritm alar to ‘q tusli shishadan tayyorlangan maxsus idishlarda, qorong‘i joyda saqlanadi. N ihollarni ekishga tayyorlash . U rugiarni tayyorlash va ularni term ostatda undirib olish tuproqli muhit tajribalaridagi kabi amalga oshiriladi. Suvli m uhit tajribalarida ildizi 5—7 sm ni tashkil etgan o ‘simliklar idishlarga olib o'tqaziladi. Buning uchun birinchi bosqichda ungan va ildizi 1— 1,5 sm uzunlikdagi u ru g iar suvli kristallizatorga doka yoki to ‘rsimon m aterial to rtib tayyorlangan m oslam aga o ‘tqazi- ladi. O radan 8—12 kun o ‘tgach (bu davrda suv har kuni alm ashtirib tu rilad i), nihollarni idishlardagi oziq aralashmalarga olib o'tqazish m um kin b o iad i. Tajribani o'tkazish texnik asi. 0 ‘simliklarni ko'chirib o ‘tqazishdan b ir k u n o ld in idishlarga g ‘ilo fla r kiydiriladi va u lar h ajm ining 50—75% iga qadar distillangan suv quyiladi. So'ngra o ic h o v silindri yoki pipetkalar yordam ida tajriba ish daftarida ko'rsatilgan boshlan- g ‘ic h e ritm a la r b irin -k e tin quyiladi va belgilangan c h iz ig ig a c h a distillangan suv qo‘shiladi. L ekin bu nd a id ish lard ag i eritm alar sathi idish balan d lig id an 1 — 1,5 sm past b o iish i lozim ligini unutmaslik kerak. Idishlarga ko‘chirib o ‘tqaziladigan nihollar o ‘zlarining barg va ildiz soni, shuningdek, poya va ildiz uzunligi bilan bir-biriga juda yaqin b o iish i shart. T anlab olingan o‘simliklardan ikkitasi paxta bilan o ‘raladi va teshikcha orqali oziq aralashmaga tushiriladi (ildizning kam ida yarmi eritmaga botib turishi lozim). Oradan 10— 15 kun o ‘tgach, yaganalash tadbiri amalga oshiriladi va har bir teshikchada bittadan o ‘sim lik qoldiriladi. Tajriba davom ida poya atrofiga o ‘ralgan paxtaning q uruq boiishig a erishish tajriba oldiga qo‘yiladigan asosiy shartlardan biri hisoblanadi. Shuningdek, o'simlikning poyasi ham eritm aga botib ketm asligi lozim .
K uzatishlar va nihollarni parvarishlash. Tajriba y o ig a q o ‘yilgan birinchi kundan boshlab doimiy kuzatishlar y o ig a qo'yiladi va olingan natijalar tajriba jurnaliga yozib boriladi. H aftada bir m arta o ‘sim liklar b o sh po yasining b o ‘yi o ic h a n a d i, sh ak llan g an b a rg la r sa n a la d i, rivojlanish davrlarining boshlanish va tugash m uddatlari qayd etib boriladi. K asallik va z a ra rk u n an d a lar ta jrib a n atijalarig a k u c h li t a ’sir ko ‘rsatadi. Ularga qarshi q oilanadigan kimyoviy vositalar tajriba natija lariga o ‘ziga xos ta ’sir ko‘rsatishi m um kin. Shu sababdan hasharotlarni q o id a terib yo'qotish, kasallangan o'sim liklarni esa olib tashlash talab etiladi.
Am al davri davomida idishlardagi oziq aralashm alar m iq d o rin i kuzatib borish, kamayib qolganlariga eritm alardan quyib borish kerak. Ildizm evalilar bilan o ‘tkaziladigan tajribalarda ildizm eva hajm ining ortib borishi tufayli ba’zi idishlardagi eritm alar m iqdorini kam aytirishga to ‘g ‘ri keladi E ritm anin g muhiti (pH) o ‘sim liklarning o ‘sishi, rivojlanishi va oziqlanishiga kuchli ta ’sir k o ‘rsatadi. N o rd o n sh aro itda e ritm a d a n anionlar, ishqoriy sharoitda esa k atio n lar yaxshi o'zlashtirilad i. Oziq aralashm aning pH ini iloji b o is a , har kuni, b o im a s a haftad a 2—3 m arta o ic h a s h va talab darajasiga keltirib turish kerak. E ritm ani nordonlashtirish u ch u n sulfat kislota, ishqoriylash uchun esa o'yuvchi natriydan foydalaniladi. O datda, ularning 10% li eritm alari tom chilatib q o ‘shiladi va shisha tayoqcha yordam ida aralashtiriladi. Eritm aga qo'shiladigan bo‘r m oddasi (C aC O ,) pH ni 6,5 atrofida b o iis h in i ta ’minlaydi. Suvli m u h it tajribalarida k o 'p in c h a o ‘sim lik b arglarida xloroz alom atlari kuzatiladi. Bu hodisa eritm a pH i 8 va undan yuqori b o ig a n sh a ro itd a tem irn ing ch o 'k m aga tu sh ish i n atijasida so d ir b o i a d i . S h u n in g d e k , oksid lanish-q ay tarilish p o ten siali (E h ) n in g y u q o ri ko‘rsatkichlarida tem irfosfat kuchli nordon m uhitda eriydigan shaklga o ía d i. Shu sababdan temirni F e —E D T A yoki F e—N E D T A shakllarida q o ila s h tavsiya etiladi. Suvli m uhit tajribalarida oziq aralashm ani alm ashtirib turish m uhim tadbir hisoblanadi. Eritm adagi mavjud oziq m o d d alar m iqdorini o 'sim lik talab qila- digan m iqdor bilan taqqoslab, o d atd a, eritm a tarkibidagi oziq ele- m entlar 60% atrofida sarflangandan keyin aralashm ani almashtirishga kirishiladi. H isob-kitoblar bitta elem entga nisbatan qilinadi, qolgan elem entlar shunga mos ravishda o'zlashtirilgan b oiadi. Sovuq va salqin sharoitlarda o ‘simliklarning oziq elem entlarining kam o'zlashtirishi ham tad q iq o tch i e’tiboridan chetd a qolmasligi lozim . SuvJi m uhit tajribalarida oziq aralashmalarga m untazam ravishda havo kiritib turiladi. Havo kiritish m uddati ekin turiga bog'liq ravishda 1—3 soat, bir kecha kunduzda esa 3—6 soatni tashkil etadi. Beriladigan havo barcha idishlarga bir tekisda tarqalishi va liar bir soniyada 2—3 ta pufakcha chiqib turishiga erishish maqsadga m u- vofiqdir. Barcha idishlarga havoning bir tekisda tarqalishi idishlarga g'ilof kiydirilm asdan oldin sozlab olinadi. Idishlarga o ‘rnatiladigan shisha naychalar rezina yoki kauchuk ichaklar va tarqatgich (troynik) lar yordam ida bir-biriga birlashtiriladi va ular kompressor yoki rezervuarga ulanadi. Idishlarga bir xil m iqdorda havo kirishiga rezina ichakka o'rnatilgan qisqichlarni sozlash asosida erishiladi (1 1-rasm). Hosilni yig'ishtirish va hisob-kitob qilishda qum li m uhit tajriba- laridagi kabi yo‘l tutiladi. OQUVCHAN ERITMALAR USULI Bu usulni birinchi bor I.G . Dikusar o ‘simliklarning am m oniy va nitrat shakldagi azot bilan oziqlanishi masalasini o ‘rganishda, qand- lavlagi va m akkajo‘xori ustida o ‘tkazilgan tajribalarda qo ‘llagan. Bu usul idishlarga beriladigan oziq aralashma tarkibining doimiy- ligini saqlash va o ‘sim liklar rivojlanishining turli davrlarida oziq elem entlar nisbatiga o ‘zgartirishlar kiritish im konini beradi. Lindan tashq ari, bu usul yordam ida, tajriban ing m aqsadi va vazifalaridan kelib chiqqan holda, oziq aralashma tarkibini o ‘zgartirish, undan bironta elem entni chiqarib tashlash yoki bir nechta elem entni kiritish m um kin. Ayni usu lda q o ‘llaniladigan m oslam a 12-rasmda ko ‘rsatilgan. M oslam a maxsus vagonetkalargao'rnatiladi. U ningyuqori tokcha- siga zaxira oziq aralashm a to ‘ldirilgan 16 1 sig‘imli butil (1) o'rnatiladi.
|
