0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi S. J. R a z z o q o V yog‘och va plastmassa konstruksiyalari

(JO a , huyerda: i-nishahlik). Uchinchi toifa yog'och materiallarida esa, d < ( ll 
dan ki«^ik bo'lishiva tolalar qiyaligi /2%dan katta bo'lmasligi kerak.
5-rasm. Yog'och materiallarining sifati bo'yicha toifalari: 
a,b, v-1 ,2 va 3-toifaÍar; 1) tola qiyaligi; 2) butoqlar.

---

Birinchi toifa yog'och materiallari eng asosiy yuk ko‘taruvchi konstruksiya- 
larni tayyorlashda, ko‘proq cho‘zilishga ishlovchi elementlarda, ikkinchi toifa 
yog‘och materiallari - boshqa o‘rtacha kuchlangan yuk ko‘taruvchi konstruksiya 
elementlarida, uchinchi toifa yog'och materiallari esa kam kuchlangan to' shama va 
qc^lamalarda ishlatiladi. Yog'ochning xossalari asosan uning tuzilishi bo‘yicha 
aniqlanadi. Yog'och xususiy og'irligi bo'yicha yengil konstrxiksiyaviy materiallar 
sinñga kiradi. Uning zichligini / 2 ^ nisbiynamlikda aniqlanadi.
Yog‘ochning mustahkamligi zo'ricpsh yo'nalishini tola yo‘nalishiga nisba­
tan ta’sir qilishiga bog'liqdir. Qarag‘ay yog‘ochining o'rtacha mustahkamlik che- 
garasicho'zilishda 7í?í)A/Pfl,egilishda 75Ay/*a va siqilishda ^OM/’o g a tengdir. 
Zo'riqish tolalariga ko'ndalang ta'sir qilsa,yog‘ochning cho'zilishdagi, siqilishda- 
gi va siljish-yorilishdagi mustahkamligi 6,5 MPa dan oshmaydi. Yog'och ichki 
tU2Ílishining 
bir jinsli emasligiyog' ochning siqilishi va e g ilis h id ^ mustahkamli- 
ginio‘rtachaiO % vacho'zilishdagi mustahkamligini 70% kamaytiradi.
Tashqi yukning uzoq vaqt ta’sir qilishi ham mustahkamlik va deformatsiyaga 
sallÁy ta'sirko'rsatadi. Chegaralangan uzoq vaqt yuklama ta’siridagi mustahkamlik 
uzoq qarshilik ko'rsatish chegarasi bilan xarakterlanadi va u standart qisqa muddat 
yuklar\gíu:üikíkgi mustahkamlik ch^arasining yarmini tashkil cpladi (0,5- ( j) .
Titratishyuklamalari yog'ochda o'zgaruvchan belgihkuchlanishlar hosil qiladi 
va ular ham yog' och mustahkamligini pasaytiradi. Yog' och bu siklik yukJamalargy
0,2- ( J ^  chegaradagiqiymatgachabo'lganyuklamalardachegaralanmaganmik- 
dordagi siklga bardosh beradi.
Yog'ochning qattiqligi va bikrligi trubasimon tolaii tuzilishiga ega bo' Igani 
uchun nisbatan uncha katta emas.
Bikilik - yuklama ta’sir qilganda yog'ochning defomiatsiyalanuvchanlik dara- 
jasidir. Bikrlik yuklamaning tolalar yo'nalishiga nisbatan ta'sir qilishiga, yuklama 
ta’siriningmuddatigava yog'och namligiga bog'liq.
Yog'ochdagi deformatsiyalar - oniy elastik (qisqa muddaili yuklamalardan), 
elastik va qoldiq (uzoq muddatliyuklamalardan) paydo bo'ladi. Oniy elastik de­
formatsiyalar yuklama ta’siri yo'qolganda tezda qaytadi, elastik deformatsiyalar 
vaqt o'tgandan keyin qaytadi, qoldiq deformatsiyalar Qs&(plaUik) qaytmaydi.
Bikrlik elastiklik moduli(¿) bilan aniqlanadi. Laboratoriya sharoitida igna barg* 
li yog'ochlaming bikrligi aniqlanganda, 75000 AZ/’agacha bo'lgan qiymatlarda 
elastiklik moduli chiqishi mumkin. Lekin real sharoitda yog'ochning elastiklik mod­
uli bundan /, 5 marta kichik va u normal harorat hamda namlik sharoitida 10000 
qiymatga teng, debolinadi. Yuqori namlik vaochiqhavo sharoitida buqiymat
0,9 dan 0,75 gacha bo'lgan oraliqdagi koeffitsiyent qiymatlariga ko'paytiriladi [5]. 
Y(^‘ochning qattiqligi kam bo'lgani sababli uning bikrligi, yuklamaning tolalariga 
ko'ndalangyoki burchak ostida ta’sir qilgan holatlarda, 5 0 marta kamayadi. Qat- 
tiqlik radiusi 
m m bo'lganpo'latdan tayyorlangan yarim sferani bosmi bilan 
bosish orqali aniqlanadi. Masalan, qarag'ayning qattiqligi(iming yillik halqalariga

---

ko'ndalang ta ’sir qilgan holatda) 1000 N  ga taigdir. Qattiqlikning kichikligi 
yog'ochga ishlov berishni osonlashtiradi, lekin uning sirtining buzilishiga sabab 
bo'ladi. Yog'odi qattiqligining kichikligi va tolasiningtuzilishi uni mixlash imkoni- 
niberadi.
Yog‘ochningnamligi uning fizik-mexanik xossalariga ham ta’sir ko‘rsatadi. 
Namlik 
buyog‘och g 'o v ^ ig id a g j gigroskopik suvva erkin suvlaming foiz 
dar^asidir. Suvda oqizilganyog'ochning namligi eng katta hisoblanadi va u 
% 
gacha bo'lishi mumkin. Yangi kesilgan yog'ochning namligi 700% gacha bo'ladi. 
Omborlarda saqlash, tabiiy va sun’iy quritish jarayonida yog'ochning namlik dara­
jasi 40, 25, 20 va 10 
tushiriladi. Namlik darajasi yog'och konstruksiyalari 
sifatiga ham ta'siretadi.
Katta namlikdagi yog'ochlami ddm o suvga tegib turadigan kcsistruksiyalar 
tayycK’lashda ishlatish mumkin. 40 %gacha namlikdagi yog'ochlardanochiqhavoda 
turadigan kmsCmksiyalar tayyorlanadi. 25% ^cha namligi bor yc^'ochlardan nam- 
ligi yuqori bo'lgan yopiq konstruksiyalar tayyorlanadi. Namligi 20% gacha bo'lgan 
yog'ochlardan yelimlangan yog'och konstniksiyalaridan boshqa barcha turdagi 
konstruksiyalar tayyorlash mumkin. Namligi 8-4-12% gacha bo'lgan yog'ochlardan 
barcha turdagi yog'och konstruksiyalari, shujumladan yelimlangan konstniksiya- 
lar ham tayyorlanadi. Yog'ochning namligi S0% gacha oshirilganda yoki kamayti- 
rilganda, uning qobiqlaridagi gigro^opik namlik hisobiga, yc^'och elonentlar 
o'lchami ortadi yoki kamayadi. Bunda qurish vashi^ishjarayonlariyuzberadi. Eng 
katta qurish va shishish jarayoni tolalarga ko'ndalang holatda yuz beradi va 4% 
gacha yetadi, tangensialyo'nahshda -yillikhalqalariga parallel holatda /0% gadia 
yetadi. Tolalari bo'ylab qurish va shishish darajasining eng kidiik qiymati 0,3% dan 
oshmaydi. Namlik 30% dan ortib ketganda, erkin suv hisobiga, qurish va shishish 
jarayc«i yuz bermaydi,
Yog'och elementining quritiUsh jarayonidagi defcematsiya rivqjlanishi notdds, 
sirtdan markazga tanOT yuz bCTadi (6-rasm).
6*rasm . Yog'och 
matcriallarinirtg quridsh 
jarayonidagi defomiatsiyaiar: I- 
kesim 
0* Ichamlarining 
kamayishi; 2 - yoiiiishi; 3 va 4 
-  ko'ndalang va bo'yiamasi 
bo'yicha tob tashlashi.

---

Namlikning O dan 
gadia boigan chegarada o'zgarishi yog'och musUih- 
kamiigi va bikrUgiga ta’sir ko'rsatadi. Namlik bu chegaradan oshganda, yog'och 
mustahkamligi maksimal qiymatidan 30%gacha kamayadi. Namlikni 30% dan oshi- 
shi esa mustahkamlikning kamayishiga oltb kelmaydi.
Yog'ochning namligi har qanday bo'Hshidan qat’iynazar mustahkamlik va 
bikrhkko'rsatkichlahni taqqoslash uchun standart namlik sifatida /^ ^ q ab u l qilin- 
gan. Yog'och namimalarni tabiiy namlikdagi (W=8*23% gacha) mustahkamlik 
ch^arasini, standart /2 % namlikdagi mustahkamlik ch^arasiga a-koefiitsiyentni 
hisobga oigan hotda o‘tkaziladi. Siqihsh va egilishda a -ning qiymati 0,04 ga 
teng. Standart namlikdagi mustahkamlik c h ^ a r a s i q u y i d a g i fca'mulayordami- 
da aniqlanadi va mazkur formula namlik - lV=8-i-23 A gacha boigan oraliqlarda 
o'rinlidir: