01 умичт ўқув қул

Moyli urug’lar va mevalarning sochiluvchanligi. O’rta tolali paxta chigitidan 
tashqari ko’pchilik yog’li urug’lar va mevalar uyum holida bir biri bilan juda kuchsiz 
bog’lanadi. Yog’li o’simliklar urug’lar uyumi sochiluvchanlikka – alohida urug’lar 
va urug’ qatlamlarini qiya yuzada ko’chirishda harakatchanlikka ega. Urug’lar va 
mevalar sochiluvchan bo’lganligi sababli ularni oson yuklash va bo’shatish, 
omborxonaning butun hajmini to’ldirish, energiya sarflamasdan qiya quvurlardan 
yuqoridan pastga tushirish imkoniyati yuzaga keladi.
Sochiluvchanlik darajasi tabiiy qiyalik burchagi va o’z-o’zidan oqish burchagi 
bilan tavsiflanadi. Tabiiy qiyalik burchagi urug’larni gorizontal yuzaga erkin 
tushishida hosil bo’lgan konus va uning asoslari orasidagi burchakka aytiladi. Uning 
qiymati urug’ uyumning geometrik shakli bilan belgilanadi.

---

21 
5-jadval 
Kungaboqar urug’larining fizik-texnologik xossalari 
Fraktsiya 
 
 
Absolyut 
massa,
g 
 
Nisbiy 
zichlik, 
g/sm
3
 
Miqdori, % 
yadro-
dagi yog’ 
yadrodagi 
oqsil 
luzga 
urug’-
dagi yog’ 
Dastlabki 
partiya 
87,2 
0,722 
59,8 
24,3 
24,2 
45,7 
3 х 3,5 mm fraktsiya, d >7 mm 
Og’ir 
107,8 
0,755 
59,2 
25,9 
23,0 
46,0 
Yengil
90,6 
0,565 
57,1 
26,2 
28,8 
41,2 
3 х 3,5 mm fraktsiya, d = 6 -7 mm 
Og’ir 
94,8 
0,779 
60,5 
24,6 
23,0 
47,0 
Yengil
78,5 
0,609 
60,5 
23,5 
26,4 
45,0 
3 х 5 mm fraktsiya, d = 5-6 mm 
Og’ir 
76,7 
0,814 
62,3 
23,7 
21,0 
49,6 
Yengil
64,0 
0,685 
62,0 
21,7 
24,8 
47,1 
O’z-o’zidan oqish burchagi – urug’ uyumi biron bir yuzada o’z-o’zidan oqishi 
boshlanadigan eng kichik burchagini bildiradi. O’z-o’zidan oqish burchagi tangensi
ishqalanish koeffitsienti deyiladi. Bir xil urug’ qatlamida o’z-o’zidan oqish burchagi 
ularning tabiiy qiyalik burchagiga teng bo’ladi. 
Urug’ uyumining sochiluvchanlik darajasiga urug’larning shakli, urug’ 
harakatlanayotgan yuzaning materiali va holati, yuzasining tavsifi va holati ta‘sir 
qiladi. Urug’ holati qanchalik sharga yaqin va ular yuzasi qanchalik silliq bo’lsa, 
urug’lar sochiluvchan bo’ladi.
Soya urug’larining yuqori sochiluvchanligi uning sharsimonligi, zig’irda 
yelimsimon moddalardan iborat silliq yuzaning mavjudligi bilan tushuntiriladi. Zig’ir 
uyumi “oquvchan” bo’lganligi sababli, suyuqlik bilan taqqoslanadi. Dag’al yuzali 
urug’lar va mevalar kam sochiluvchanlikka ega bo’ladi. Paxta chigiti sochiluvchan 
xususiyatlari mavjud emas. 
Kungaboqar, kanakunjut va zig’ir urug’larning namligi ortishi bilan ularning 
temir va yog’och yuzada ishqalanish koeffitsienti va tabiiy qiyalik burchagi ortadi. 
Aralashmalar urug’larning sochiluvchanligini kamaytiradi. Aralashmalar, ayniqsa, 
organik aralashmalar miqdori katta bo’lganida urug’ massasining sochiluvchanligi 

---

22 
to’liq yuqotishi mumkin. O’z-o’zidan qizish natijasida urug’larning sochiluvchanligi 
kamayadi.
Ba‘zi yog’li o’simliklar urug’lari va mevalarining tabiiy qiyalik burchaklari, 
(grad): 
Raps 
19...25 
Soya
25...32 
Zig’ir
27...34 
Makkajo’xori 
30...40 
Kungaboqar
31...45 
Kanakunjut
34...46 
Paxta chigiti
42...45