0‘zbek tiliga davlat maqomi berilishi munosabati bilan oliy o‘quv yurtlarida barcha fanlar ona tilida o‘qitila boshlandi

2.3.2. Osmos. Osmotik bosim
, ^
Erituvchi ana shunday membranadan o‘tish xususiyatiga uning molekulasining oichami membrana teshiklari kattaligiga mos kelsa yoki u membrana moddalarida eriydigan bo‘lsa ega boiadi.
Hayvon yoki o‘simlik hujayrasining ustki qatlami proto- plazma bilan qoplangan bo‘lsa, yarimo'tkazuvchi membrana xususiyatiga ega bo'ladi.
Erituvchi membrana orqali ikki yo‘nalishda harakat qiladi, uning harakat tezligi eritma tomonga erigan moddalar uchun katta konsentratsiyada va kam erituvchilarda teskari yo‘nalishga nisbatan ancha yuqori boiadi.
Yarimo‘tkazuvchi membrana orqali bir tomonlama o‘tadigan erituvchi diffuziyasiga osmos deyiladi.
38
Istalgan diffuziya singari membrana orqali bo‘Iingan eritmalar konsentratsiyasini osmos tenglashtirishi mumkin. Ana shunday paytda osmotik muvozanat o‘matiladi. Bunday paytda membrana orqali ikki yo‘nalishda ham bir xil miqdorda erituvchilar o‘tadi. Osmos kuchiga osmotik bosim deb ataladi. Uning kattaligi bir litr hajmdagi eritmada erigan moddalar zarrachalarining miqdoriga va ularning harakat tezligiga bog‘liq (zarrachalar o‘lchami va ularning elektr zaryadlari ahamiyatga ega emas).
Eritmaning konsentratsiyasi va harorati ma’lum bo‘lgan holda osmotik bosimni quyidagi formula bo‘yicha hisoblash mumkin:

bunda: — osmotik bosim;
С — eritmaning molar konsentratsiyasi;
R — gaz doimiysi, tinch 0,082 l.atm/grad. mol ga teng;
T— mutlaq harorat (t°C + 273°).
Bu formulaga elektrolit bo‘lmagan eritmalar uchun o'rinli bo‘lib, elektrolitlarning ionlarga dissotsiyalanish darajasini hisob- ga oladigan elektrolitlar uchun unga to‘g‘rilangan izotonik koeffitsiyentini kiritish kerak:

Osmotik bosimni oMchash mumkin. Uning bosimi osmotik muvozanat qaror topgan eritmalarning tashqi bosimiga teng.
Eritmalarning bir xil sharoitda erigan moddalari zarracha- lari konsentratsiyasi teng bo^llishi, binobarin, teng osmotik bosimga ega bo‘lishiga izotonik bosim deb ataladi. Har xil osmotik bosimga ega bo'lishiga anizotonik bosim deyiladi.
Ikkita anizotonik eritmadan kichik osmotik bosimga ega bo'lganiga gipotonik bosim, katta osmotik bosimga ega bo‘lganiga gipertonik bosim deyiladi.
Agar tirik hujayra izotonik eritma bilan qoplangan bo‘lsa, u holda ular orasida osmotik muvozanat qaror topadi va hujayra o'zgarmaydi. Kerak bo'lib qolganda odamning vena qon tomirlariga yoki teri ostiga dori moddalar aralashmasini
39