0‘zbek tiliga davlat maqomi berilishi munosabati bilan oliy o‘quv yurtlarida barcha fanlar ona tilida o‘qitila boshlandi
3-46 гача
- Bu sahifa navigatsiya:
- Ultramikroelementlar (bor, kremniy, vanadiy, margancs, temir, kobalt, mis, rux va molibden) tirik organizmda 0,001 atm. % kamroq konsentratsiyada bo‘ladi.
- Funksional guruh Tiizilish formulasi Organik birikmalar sinfining
- 1.2. Bioorganik birikmalar molckulalarining hosil boMishi. Molekulalarda bog‘Iarning turlari
| 1
| ||||
|
60,30 | ||||
|
Asosiy |
Uglerod |
С |
6 |
10,50 |
|
elementlar |
Azot |
N |
7 |
2,42 |
|
|
Kislorod |
О |
8 |
25,50 |
|
|
Natriy |
Na |
11 |
0,730 |
|
|
Magniy |
Mg |
12 |
0,010 |
|
Mikroele- mentlar |
Fosfor |
P |
15 |
0,134 |
|
Oltingugurt |
s |
16 |
0,132 | |
|
|
Xlor |
Cl |
17 |
0,032 |
|
|
Kaliy |
к |
19 |
0,036 |
|
|
Kalsiy |
Ca |
20 |
0,226 |
|
|
Bor |
В |
5 |
|
|
|
Kremniy |
Si |
14 |
|
|
|
Vanadiy |
V |
23 |
|
|
Ultramik- roelementlar |
Marganes |
Mn |
25 |
|
|
Tcmir |
Fe |
26 |
0,001 dan kam | |
|
|
Kobalt |
Co |
27 |
|
|
|
Mis |
Cu |
29 |
|
|
|
Rux |
Zn |
30 |
|
|
|
Molibden |
Mo |
42 |
|
K+, Ca+2. Organizmda ionlarning absolut miqdori va tengligi doimo saqlanib turiladi.
Organizmning ionli tarkibi dengiz suvining ionli tarkibi bilan juda o‘xshash bo‘ladi.
13
Bu o‘xshashlik shunga bog‘liqki, birinchi tirik organizm- lar okeanda paydo bo‘ldi va taraqqiy etib keldi.
Ultramikroelementlar (bor, kremniy, vanadiy, margancs, temir, kobalt, mis, rux va molibden) tirik organizmda 0,001 atm. % kamroq konsentratsiyada bo‘ladi.
Biokimyoviy jarayonlarda ularning asosiy vazifasi biologik katalizator — fermentlarning faolligini o‘zgartirish va shuning uchun organizmda boradigan biokimyoviy reaksiyalar tezligiga ta’sir qilishdan iborat.
Bioorganik birikmalarning molekulalari, asosan, elementlar davriy sistemasining yuqori qismida joylashgan yengil atomlardan tuzilgan (1-jadval).
Ammo shuni ham aytib o'tish kerakki, barcha yengil elementlar teng darajada bioorganik molekulalar tarkibida mavjud emas. Berilliy, litiy, ftor tirik organizmlarda juda kam miqdorda bo'ladi.
Tirik organizm tarkibiga kiruvchi kimyoviy inert gazlar juda kam bo‘lganligi tufayli ulardan molekulalarni tuzish uchun xomashyo sifatida foydalanib bo‘lmaydi. Bu maqsadda og‘ir atomlarni ham ishlatib bo‘lmaydi, chunki ular bunday sharoitda suvda erimaydi.
Oltita yengil atom vodorod, kislorod, azot, uglerod, fosfor va oltingugurt tirik organizm tarkibida uchraydi. Bularning bitta umumiy xossasi bo‘lib, ularning barchasi elektronlarning chiqish yo‘li orqali kovalent bog1 hosil qiladi.
Tashqi elektron qavati mustahkam bo‘lishi uchun vodorod bitta elektron, kislorod 2 ta, azot 3 ta, uglerod 4 ta, fosfor 5 ta, oltingugurt 6 ta elektron talab qiladi.
Barcha bioorganik molekulalarni tuzish uchun ko‘rsatilgan atomlar to‘plami yetarli bo'ladi.
Biologik nuqtayi nazardan uglerod atomlari muhim ahamiyatga ega, ular nafaqat boshqa atomlar bilan o‘zaro bogianadi, balki o‘zlari bir-birlari bilan bog'lanib, turg‘un kovalent uglerod — uglerod bog‘larini hosil qiladi.
Uglerod atomlari bitta, ikkita, uchta yoki to'rtta boshqa atomlar bilan birikish xususiyatiga ega bo'lib, organik
14
molekulalari har xil uglerod harakatlari — to‘g‘ri tarqalgan zanjirini, halqani, to‘rsimon va har xil turdagi tuzilishni tashkil etishi mumkin.
A. To‘yingan asiklik uglerod zanjiri B. To'yinmagan asiklik uglerod zanjiri
E. To‘yinmagan siklik uglerod zanjiri
15
F. Aromatik uglerod zanjiri
G.. Geterosiklik uglerod zanjiri
Bioorganik birikmalar tarkibiga kiruvchi funksional guruhlar
2-jadval
|
Funksional guruh |
Tiizilish formulasi |
Organik birikmalar sinfining nomlanishi |
Asosiy vakillari |
Doimiy nomi |
|
- H |
H 1 R—С—H 1 H |
Uglevodo- rodlar |
ch4 C2H6 с3ня |
Mctan Etan Propan |
|
- OH |
H 1 R—C —OH 1 H |
Spirtlar |
CH3OH C2H5OH C3H7CH |
Metanol Etanol Propanol |
16
Jadvalning davomi
|
- CHO |
|
Aldegidlar |
HCHO CH,CHO |
Formal- dcgid Asetilde- gid |
|
CO - |
0 II R' —C —R" |
Kctonlar |
CH3COCH3 |
Ascton |
|
- COOH |
f R —С ^OH |
Karbon kislotalari |
HCOOH CH3COOH |
Chumoli kislotasi Sirka kislotasi |
|
- ch2och2- |
H H 1 1 R'—С —0—С—R" 1 1 H II |
Oddiy efirlar |
c2h5oc2h5 |
Dictil efiri |
|
- coo- |
о II R' —С —О —R" |
Murakkab efirlar |
CH3COOC2H5 |
Etilasctat |
|
- CONH, |
0 II R —С—NH2 |
Amidlar |
CH3CONH2 |
Asctamid |
|
- nh2 |
H 1 R —C—NH, 1 H |
Aminlar |
c:hsnh2 |
Etilamin |
|
- SH |
H 1 R —C—SH 1 H |
Merkap- tanlar |
c2h5sh |
Etantiol |
T
Jadvalning davomi
т
Elementlar davriy sistemasida markaziy o‘rin cgallagan uglerod elektromanfiy elementlar: kislorod, azot, xrom, fosfor, oltingugurt va bitta elektromusbat kislota vodorod bilan reaksiyaga kirishadi.
Uglerodning shu xususiyatiga asosan bioorganik birikma- larda molekulalar tarkibiga xarakterli biokimyoviy xossalarni beradigan funksional guruhlarni qo'shishi mumkin (2- jadval).
Bundan tashqari, juft elektronlar har bir uglerod atrofida tetraedr konfiguratsiyani hosil qiladi, ana shunga asosan har xil organik molekulalar turli xil uch o'lchamli tuzilishga ega bo‘ladi.
Ugleroddan tashqari boshqa hcch qanday kimyoviy elementning turg‘un har xil kattalikdagi molekulalari turli konfiguratsiyadagi va kimyoviy xossalarini tashkil qilish xususiyatiga ega emas.
Tirik organizm tarkibiga kiruvchi uglerodning organik birikmalari juda kuchli tiklangan yoki gidrolangan shaklda, yer qobig‘ida esa uglerod asosan ko'mir kislotasi tuzi — bikarbonatlar yoki karbonatlar shaklida bo‘ladi.
Atmosferada kislorodga boy uglerod va vodorod oksidlanib C02 va H20 birikmalari — turg‘un va kam energiyalarni hosil qiladi.
Tirik organizmda tiklangan organik birikmalar juda katta energiya zaxirasiga ega, shuning uchun ularni C02 va H20 dan tuzish uchun organizmdan energiya sarflashni talab qiladi.
1.2. Bioorganik birikmalar molckulalarining hosil boMishi.
Molekulalarda bog‘Iarning turlari
Bioorganik birikmalarning molekulalarini tashkil qilgan atomlar o‘zaro kimyoviy bog‘lar bilan bog‘langan.
Molekuladagi alohida atomlarning o'zaro birlashishi, ularning elektron qobig‘idagi bitta yoki bir nechta elektron- larning bir-birlari bilan qo‘shilishi natijasida kimyoviy bog‘lar
18
hosil bo‘ladi. Bog‘lar hosil bo‘lishi uchun elektron qobig‘ida atomlar quyidagi talablarni bajarishi kerak: taxminan bir xil elektron holatda qo‘shilishi uchun yetarli bo‘lishi va o‘zaro ta’sirlashuvchi ikkala atomning yadrosi orqali o‘tuvchi o‘qqa nisbatan simmetriyali bo‘lishi kerak. Elektron qobig‘ini yopuvchilar hisobiga atomlar orasida bog‘lar hosil bo‘lsa, bularga bog‘lanuvchilar deb aytiladi.
Bog‘lanish energiyasi — bu bog‘ni uzish, yadro atomlarini ikki tomonga cheksiz uzoq masofaga surish uchun sarflanadigan energiya miqdori.
3-jadvalda bioorganik birikmalar molekulalarida uchraydigan ba’zi bir kovalent bog‘larining xarakteristikasi keltirilgan. Atomlar orasidagi kovalent bog‘lanishlarning ifodalovchi muhim parametrlari bog‘lanish burchagi hisoblanadi. Buning yordamida bioorganik molekulalarning geometriyasini qurish mumkin. Uglerod atomining valent- ligini tetraedr shaklida joylashganligi muhim rol o‘ynaydi. Masalan, metan molekulasida (CH4) hosil bo‘lgan atomlar shunday joylashganki, uglerod atomlari tetraedr markazida boiib, vodorodning to‘rtta atomi uning uchida joylashgan (I-A rasm).
1-rasm. Uglerod atomining tetraedrik konfiguratsiyasi (A), kovalent bog‘lari va optik izomerlari (B).
19
Uglerod atomining tetraedr tuzilishi ko'pgina bioorganik molekulalarining asimmetrik hodisalarining o‘zaro bog'liqligini ta’minlaydi. Molekulada uglerod atomlaridan biri to‘rtta boshqa atomlar yoki guruh atomlari bilan bog‘langan bo‘lsa, ular ikkita har xil fazoviy konfiguratsiyani hosil qilib, oynada bir-birining aksini ko‘rishi mumkin (1-5 rasm).
Bunday birikmalarga optik izomerlar deb aytiladi. Ulardan bittasi yorug‘lik tomonga aylansa, boshqasi qarama-qarshi tomonga aylanadi.
3-jadval
Download 328.08 Kb.
Do'stlaringiz bilan baham:
