0‘zbek tiliga davlat maqomi berilishi munosabati bilan oliy o‘quv yurtlarida barcha fanlar ona tilida o‘qitila boshlandi

2.3.4. Eritmalaming bufcrlik ta’siri
Moddalar almashinuvi jarayonida doimo oraliq mahsulotlari sifatida kislotali yoki ishqorli xarakterga ega bo‘lgan moddalar hosil bo‘ladi. Bular organizm ichki muhitining reaksiya faolligini kuchli o‘zgartirishi mumkin.
Ammo bu o‘zgarishlar umuman bo‘lmaydi yoki pH qisman surilishi bilan kuzatilishi mumkin.
Bu organizmlarda moddalar tizimi borligi shuni ko‘rsa- tadiki, ya’ni buferlik xossasi bo‘lib, kuchsiz dissotsiatsiya- lanadigan molekulalarni ortiqcha vodorod yoki gidroksil ionlari birlashtirib oladi. Bufer eritmalar suyultirilganda buferlik ta’sirini saqlaydi.
Tipik bufer tizimi kuchli asoslardan kuchsiz kislotalarning eritmalari va ularning tuzlari yoki kuchli kislotalar, kuchsiz
44
asoslar ularning critmalari va tuzlari aralash critmalaridan iborat (6-jadval).
6-jadval
Tirik organizmda ko‘proq tarqalgan buferlik tizimi

Bufer tizimining nomlanishi	Bufer tizimini hosil qiluvchi moddalar
Kislotali bufer tizimi
Bikarbonatli Oqsilli Fosfatli Asctatli	H2C03 + NaHC03 oqsil — kislota + oqsil - tuz NaH2P04 + Na,HP04 CH^COOH + CH3COONa
Ishqorli bufer tizimi
Ammoniyli	NH4OH + NH4C1

Bikarbonat tizimi misolida buferlik ta’sirini ko‘rib chiqamiz. Ko‘mir kislotasining dissotsiyalanishi uncha katta emas, uning tuzlarining dissotsiyalanishi to‘liq, bikarbonat tizimi tarkibini quyidagicha tasawur qilish mumkin:
H₂C0₃ + HCO3- + Na⁺ .
Agar bu tizimga kuchli kislotadan qo‘shsak, masalan, almashinuv jarayonida tez hosil bo‘lib turadigan sut kislotasi, unda oxirgacha dissotsiyalangan ionlar CH₃CHOHCOO va H⁺, unda reaksiyada ortiqeha vodorod ionlari anion bo‘lib qatnashadi.
1

Kuchsiz dissotsiyalanuvchi H₂C0₃ molekulasi hosil bo‘lib, ortiqeha vodorod ionlari qo‘shilgan bo‘ladi.
Eritmada qolgan CH₃CHOHCOO anionlari va Na⁺ kationlari eritmadagi muhit reaksiya faolligiga ta’sir qilmaydi. Agar bufer tizimiga ishqorlarni ortiqeha qo‘shsak, masalan,
45
NaOH to‘lguncha eritmada dissotsiyalanadi, Na⁺ va OH ionlariga reaksiyada ortiqcha gidroksil ionlari bilan H₂C0₃ molekulasi qatnashadi, dissotsiatsiya darajasi kattalashadi, keyin esa kuchsiz dissotsiyalanadigan suv molekulasiga vodorod gidroksil ionlari qo'shiladi.

Eritmada qolgan HC0₃ anionlari va Na^f kationlari muhitning reaksiya faolligiga ta’sir qilmaydi.
Boshqa bufer tizimi xuddi ana shunday prinsipda ta’sir qiladi. Masalan, fosfatli:

Tizimning bufer ta’siri chegarasiz emas. Ko'proq kislota yoki ishqor qo‘shilsa, bufer tizimi moddalarining zaxirasi tugaydi va muhitning reaksiya faolligi o‘zgaradi.
Eritmada bufer ta’siri xususiyatlarining miqdoriy ifodala- nishiga bufer hajmi deb ataladi.
Nazorat savollari
1. Suv molekulasi necha qutbli bo ‘ladi ?
2. Dispers tuzilishning turlarini sanab bering.
3. Diffuziya nima?
4. Osmos va osmotik bosimni tushuntiring.