0‘zbekiston milliy ensiklopediyasi: Davlat ilmiy nashriyoti Toshkent 2005

3.1. Tokning tuzilishi va rivojlanishi
T ok tuzilishiga ko„ra vegetativ va generativ organlarga bo„linadi. 
Ve ge tativ organlarga ildiz, poya, barg, kurtak, jingalak kirib, ularning o„simlik 
hayotini ta‟minlashda ahamiyati katta. Ular orqali suv va oziq moddalar 
o„zlashtiriladi, harakat qiladi, fotosintez, transpirasiya, nafas olish kabi muhim 
jarayonlar kechadi. Shuningdek, ular o„sish, poya qismlari orqali vegetativ 
ko'payish vazifalarin i ham bajaradi. 
Ge ne rativ (reproduktiv) organlarga to„pgul, gul, shingil, g„ujum va urug'lar 
kiradi. Ular orqali jinsiy ko„payish sodir bo'ladi. Generativ organlar meva pishgach 
rivojlanish dan to„xtaydi. T ok tuzilishiga ko'ra boshqa 
о „ simlik lar kabi yer ostki (ildiz va ildiz tizimi) hamda yer ustki (poya) 
qismlaridan tashkil topadi (1-rasm). 
T ok ildizi bir qator muhim vazifalarni bajaradi. Eng avvalo u tok tupini tuproq 
(yer)da mustahkam turishiga xizmat qiladi. lldiznin g asosiy vazifasi 
- tuproqdan suv, oziq moddalarni so'rib (o'zlashtirib) yer ustki qismi (poya)ga 
yetkazib berishdir. T ok ildizida ko„p miqdorda oziq moddalar zaxirasi to'planib, 
murakkab biokimyoviy jarayonlar kechadi. Natijada 
novdalari; i - kunda yaqini 
(zang) dan chiqqan novda; к - 
bachki yoki. qo ‘Itiq novdalar; I - 
o'rinbosar novdalar. 
ildizlar; g - tana (shtam b). 
1. Yer ustki qismi: 
d - tok kundasi; e - zang 
«tovoni»; 
v - shudring shim uvchi yuza 
(«qo ‘liar»); j - madang; z - hosil 
1- 
rasm . 
Tok 
tupining 
tuz ilishi: 
2. Yer ostki qismi: 
a - yer ostki tana; b - ildiz 
3.1.1. Ildiz va ildiz tizimi 
32 

---

o'zlashtirilgan mineral moddalar metabolizm (moddalar almashinishi)da qatnashib 
fitogarmonlar hosil qiladi va h.k. 
Ildiz tuproq muhitiga moslashib, u bilan bevosita muloqotda bo„ladi. Bu 
jarayonda ildiz metabolizmdan hosil boigan ayrim mahsulotlarni ajratib, o'simlik 
bilan 
zamburuglarning 
simbioz 
bo„lib 
(birgalashib) 
yashashni 
ta‟minlaydi. 
Mikoriza natijasida zamburug
1
lar o„simlik ildizidan azotsiz organik moddalarni, 
o„simlik esa zamuruglar orqali suv, mineral moddalarni o„zlashtiradi. 
T ok tabiiy sharoitda urug„idan ko„payadi. Seleksiya ishlarida yangi navlar 
yetishtirishda ham u urug„idan ko„paytiriladi. Shuning uchun tok ildizlarining 
morfologik tuzilishi ma‟lum darajada uni ko'paytirish usullar iga bogliq (2 -rasm). 
T ok urug„idan ko„paytirilganda urug'murtakdan dastlabki ildizchalar hosil 
bo„lib, u o„q ildizni tashkil ctadi. Bir necha kundan so„ng ildiz shoxlay boshlab, 
undan yon ildizlar rivojlanadi. Birinchi yon ildiz birinchi tartib, undan o„sib 
chiqqani ikkinchi va shu tartibda shoxlanish davom etib uchinchi, to„rtinchi va 
h.k. tartib ildizchalar rivojlanadi. 
1 
2 
3 
4 
2-rasm . Ko‘paytirish usullari bilan bog‘liq boigan tok ildiz tiz iim:
I - ikki yillik urug ‘ко ‘chat ildizi; 
2- 
3 - kalta qalam chalardan yetislitirilgan ко ‘chat ildizi; 
4 - uzun qalam chalardan yetishtirilgan ко ‘chat ildizi. 
Yosh ildiz va undan o„sib chiqqan mayda, kalta ildizchalar so„ruvchi, faol 
(aktiv), pataksimon ildizchalar deb ataladi. Ular odatda nozik, mo„rt, kalta va oq 
rangda bo lib, yuqori fiziologik faollikka ega hamda tuproqdagi nam va unda 
erigan mineral moddalar, shuningdek, karbonat angidrit gazini o„zlashtirish 
vazifasini bajaradi. Ularda turlimurakka b organik birikmalar 
- qandlar, azot, fosfor va turli kislotalar sintezbola di. Ushbu bmkmalarnin g 
33 
1 

---

M U N D A R I J A
KIRISH ............................................................... ...................... 3 I Q I S M 
UM UM IY TOKCHILIK 1 ............................................ UZUM CHILIKNING 
XALQ XOM ALIGIDAGI AHAM IYATI.................... 6 
1.1. 
Uzumchilikning qisqacha tarixi, hozirgi ahvoli va rivojlanis h 
istiqbollari....................... ............................................................... 8 
1.2. 
Dunyo tokchiligi haqida qisqacha ma‟lumot ........................... 13 
Test topshiriqlari. .... ................................................................................. 16 
TOK UM UM IY BIOLOGIYASI 
2 
TOKDOSHLAR (VITACEA E JU SS) OILA SI ...................... 18 
Test topshiriqlari...................................................................................... 28 
3. 
TOK BIOLOGIYASI................................................................................ 30 
3.1. 
Tokning t uzilis hi va rivojlanishi .............................................. 32 
3.1.1. Ildiz va ildiz tiz imi...................................................................... 32 
3.1.2. Tokning y er ust ki qis mi (poyas i) ............................................. 38 
3.1.3. Urug„ko„chat va madaniy ekma ko'chatlarning o„sishi va ................
rivojlanishi .................................................................................................43 
3.1.4. Tok novdasining anatomik tuzilishi......................................................
.................................................................................................................. 45 
3.1.5. Kurt aklar ....................................................................................... 48 
3.1.6. Barg .............................................................................................. 51 
3.1.7. To„p gul va gullar ........................................................................ 55 
3.1.8. Uzum boshi, g'ujumi, urug'i ..................................................... 58 
3.2. 
Tok mahsuldorligi.............. ........<. ..... ..................... , ........................ 62 
Test topshiriqlari.......................................................................................64 
4 
TOKNING YILLIK (KICHIK) RIVOJLANISH DAVRI 66 
4.1. 
O'suv davri ..................... .............................................................. 66 
4.2. 
Tinim davri.................................................................................. 70 
5 
TOKNING TASHQI M UHIT SHAROITLARI BILAN 
BOG„LIQLIGI.............................. ................................................ 72 
5.1. 
Yorug'lik ...................... .......................................................... .................. 73 
248 

---

5.2. 
Iss iqlik.. ..................................................................................... 73 
5.3. 
Namlik ....................................................................................... 75 
5.4. 
Shamol vado„l........................................................................... 76 
5.5. 
Tuproq (edafik) sharoiti .......................................................... . 76 
Test topshiriqlari .................................................................................... 79