0‘zbekiston milliy ensiklopediyasi: Davlat ilmiy nashriyoti Toshkent 2005

Bo‘ylama qutblik deganda novdalarning bo„yiga jadal o'sishi tushuniladi. 
Bahorda eng avval o„tgan yilgi novdalarning uchki qismidagi kurtaklardan 
novdalar tez o'sib rivojlanadi. Ammo, bunday ko'rinishdagi qutblikni novdalarni 
kesish, egib bog„lash kabi agrotexnika usullari bilan tartibga solib turish zarur. 
Aks holda uchki novdalar o„sib ketib, tok tupining shakliga, yer ustki qismlari 
pastki kurtaklarining rivojlanishiga salbiy ta‟sir ko„rsatishi mumkin. Bo„ylama 
qutblikning ba‟zan boshqa shakllari ham paydo bo'lishi mumkin. Masalan, 
novdalarning ustki qismiga nisbatan pastki qismida qadoq (kallyus) ning ertaroq 
paydo 
bo„lishi (ayniqsa, qadoq novdalarning qiyaroq kesilgan o„tkir qismida 
to„mtoq qismiga qaraganda tezroq hosil bo„lishi) va h.k. 
Enlama (yassi) qutblik yoki dorz ive ntallik tokning barcha organlariga taalluqli 
bo„lib, u organlarning assimetrik, tuxumsimon-dumalo q shaklda 
30 

---

tuzilishiga, novdalarning o'sishi jarayonida yassi va novsimon tomonlari o'zaro 
ta‟sirining 
o'zgarib 
turishiga sabab bo'lishi mumkin, Bu esa o'simlikning 
yorug„likdan 
ko'proq 
foydalanishiga 
imkon tug„diradi. Enlama (ko'ndalang) 
qutblik ta‟sirida novdaning orqa tomoni tezroq o„sib, uchki yashil novda bukilgan 
shaklga kiradi. Bu esa o„suvchi uchki nozik novdani zararlanishdan saqlaydi. 
Novda qanchalik jadal o„ssa, uning uchi shuncha bukilgan bo„ladi. 
T ok 
tomonidan 
suv 
va 
mineral 
tnoddalarning 
yaxshi o„zlashtirilishi 
o'simlikdagi, ayniqsa, ildiz so„rish kuchining yuqoriligi, shuningdek, transpirasiya 
va 
bosim 
tufayli 
sodir bo'ladi. O'simlikning suv va oziq moddalar bilan 
ta‟minlanishida, 
assimilyasiya 
mahsulotlarining 
harakat 
tezligini 
oshirishda 
o„tkazuvchi to'qimalar muhim ahamiyatga ega. Ular tufayligina tokning barcha 
qismlari jadal o„sib rivojlanadi, hosil paydo bo'lish imkoniyati tug'iladi. 0„simlik 
yashil 
qismlarida fiziologik jarayonlar, ayniqsa fotosintezning jadal 
kechishi 
organik moddalar, xususan mevada qand moddasining ko„proq to'planishida 
muhim rol o'ynaydi. 
T okning 
poya 
qismidagi 
mexanik 
to'qimalar 
sust 
rivojlanganligi sababli 
jingalaklari yordamida suyanchiqda o„sgan tok poyasining og'irlik kuchi katta 
bo'lmaydi. 
Shuningdek, poya og'irligining kamayishiga o„zak to„qimalarining 
po„kaklanishi, ustki po„stloq qismining vaqt -vaqti bilan qurib qovjirashi, poya 
to„qimalarinin g g„ovakligi ham ta‟sir ko'rsatadi. 
T ok ildiz i baquvvat bo'lib, u o'zida ko„p miqdorda oziq moddalarni to'plash 
xususiyatiga ega. Bu esa, o„z navbatida tok yer ustki qismini zarur oziq moddalar 
bilan ta‟minlab, ayniqsa, o'sish davri boshlarida vegetativ organlarning jadal o„sib 
rivojlanishi, 
shikastlangan 
poya qismining tezroq tiklanishiga imkon 
beradi. 
T okda boshqa mevali o„simliklar kabi hosil beruvchi maxsus shoxchalar bo„lmay, 
o'sish hamda hosil berish jarayonlari faqat bitta organ - hosil beruvchi novda 
tomonidan sodir bo'ladi. 
T ok yuqori darajada kallyus va ildiz hosil qilish xususiyatiga ega. Shuning 
uchun uni vegetativ usulda ko'paytirish qulay. T okning ayrim qismlari va ularda 
kechadigan jarayonlar o'rtasida o'zaro bog„liqlik mavjud. Masalan, ildiz tizimi 
bilan yer ustki qismi, o„sish va hosil berish o'rtasidagi o„zaro bog'liqlik. Shuning 
uchun agrotexnika usullari (tokzor qator oralarini haydash, tuproqqa ishlov berish, 
xomtok, tok kesish va h.k.)ni o„tkazishda buni e‟tiborga olish zarur. T okning 
yuqorida qayd qilingan va boshqa bir qator biologik xususiyatlarini bilish, uning 
o'sishi, 
rivojlanishi 
va 
hosil 
berish 
jarayonlarini 
boshqarish 
uchun 
imkon 
tug'diradi. Bu kelajakda mo„l va sifatli hosil yetishtirishning asosiy omillaridan 
hisoblanadi. T ok o'stirish tizimida tokka shakl berish, uni kesish, xomtok, 
chekanka qilish, 

---

oziqlantirish, sug„orish kabi agrotexnika tadbirlarini o„z vaqtida sifatli o„tkazishni 
tartibga solishda katta yordam beradi.