0‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi s. M. MahKamov, K. S. Mahmudjonova

To"ldiruvchi nioddalar kam miqdorda ishlatiladigan dori- lardan tabletka tayyorlashda unga ma'lum og'irlik berish uchun ishlatiladi. Bularga algin kislota va alginat natriy, glukoza, dekstrin. jelatin. kalsiy karbonat, ikkilamchi kalsiy fosfat. krax- mal. magniy karbonat. magniy oksid. mannit, mikrokristallik sel- luloza, bug doy uni, natriy gidrokarbonat. natriy xlorid. rubero- zum, qand, sut qandi, sorbit, flavorozum, serulozum va boshqalar kiradi.
Yuqorida keltirilgantoTdiruvchi moddalardan oziq-ovqat sano- atida ishlatilmaydigan kalsiy karbonat, MKS kabi moddalarni ish- latish maqsadga muvofiqdir.
ToTdiruvchi moddaning miqdori V. G.Gandel taklif qil- gan qattiqlik indeksini o'lchash bilan topiladi. Bir xil sharoitda har xil ogTrlikka ega boTgan tabletka tayyorlanib. uning sini- shiga boTgan mustahkamligi aniqlanadi. Tabletka qattiqligining ogTrligiga boTgan nisbati tabletkaning mustahkamlik indeksi deb yuritiladi. Bunda eng katta mustahkamlik koTsatkichiga ega
bo'lgan tabletkaning massasi maqsadga muvofiq deb topiladi. Misol. 0,03 g dimedrol tabletkasining maqsadga muvofiq massasi quyidagicha topiladi (20-jadval).

18. 
    jadval
    

Qattiqlik indeksi

Tabletka tnassasi	0.1	0,15	0.2	0,25	0.3	0,35	0,4	0.5
Qattiqlik. kg	3,0	5,0	7.5	8,5	8,0	9,0	9.5	12.0
Qattiqlik indeksi	30,0	33.0	37,5	34,0	26.0	25,7	26,7	24,0

Yuqoridagi qoidaga binoan eng katta qattiqlik indeksi 37,5 ni ko'rsatyapti. Demak, 0,03 g li dimedrol tayyorlashda uning massa- si 0.2 g bo'lishi kerak ekan,
Bog ‘lovchi moddalar donadorlash va taxtakachlash jarayoni- da tabletkalarda yetarli qattiqlikni ta'minlash uchun qo'shiladi. Bog'lovchi moddalar quruq va suyuq bo'lishi mumkin. Quruqlari- ga polivinilpirrolidont (ПВП), polietilenglikol (ПЭГ) yoki ular- ning majmuasi kiradi.
Suyuq bog'lovchi moddalar xususiyatlariga qarab namlovchi (suv va spirt) va bog'lovchi deb yuritiladi. Bularga jelatin, natriy KMS, kraxmal, qand eritmalari, suvda eriydigan selluloza hosila- lari. tabiiy yelim, polivinil spirt, polivinilpirrolidon (ПВП) kiradi.
Ye.Ye. Borzunov va boshqalaming fikricha (1970-1972-y.), bog'lovchi moddalaming faolligi uning qovushqoqligiga emas, balki molekular massasining kattaligiga bog'liq. Shuning uchun kraxmal shilimshigfining yuqori konsentratsiyali eritmasi yetarli qovushqoqlikka ega bofiishiga qaramasdan kichik molekular mas- sali bo'lganligi. tuzilishining chiziqsimon bo'lmaganligi va o‘zaro bog'lanishi kuchsiz bofiganligi uchun ulaming bogfiash xususiya- ti yuqori emas.
Katta molekular massaga va chiziqsimon tuzilishga ega bo'lgan moddalar nisbatan yuqori bogdash xususiyatiga ega. Bunday
179
xususiyatga molekular massasi 500 va undan ortiq bo'lgan modda- lar kiradi. Sun'iy va tabiiy polimerlar shu nuqtayi nazardan bog‘lash faolligi bo'yicha quyidagicha joylashadi; MS. OPMS, KMS. PVP. jelatin, kraxmal shilimshigT, UAP, N-KMS.
Umuman, yuqori taranglik xususiyatiga ega bo*lgan modda- lar uchun bog'lash kuchi katta bo'lgan MS. OPMS, KMS. PVS, VRASlarni ishlatish maqsadga muvofiq bo'lib. bunday tabletka- ning qattiqligi 10-20 ga teng bo'ladi.
O ‘ rtacha taranglikka yoki qay ishqoqlik xususiy atiga ega bo ‘ Igan moddalar uchun bog'lash xususiyati 0‘rtacha faol bo'lganlari ishla- tiladi (kraxmal shilimshigT, jelatin eritmasi, UAP). Bunday tablet- kalaming qattiqligi 40-70 N bo‘ladi. Oson taxtakachlanadigan yoki qayishqoq moddalar uchun kam yopishqoqlikka ega bofigan N-KMS, dekstrinni ishlatish mumkin. Bunday tabletkalarning qat- tiqligi 70 Ndan ortiq bo'ladi.
Tabletkalarning suyuqlikda parchalanishi yoki ta’sir qiluvchi moddalaming erishini ta'minlash uchun g'ovaklovchi modda- lar ishlatiladi. Bularga kraxmal. Na. KMS, UAP. algin kislota va uning natriyli tuzi, bentonit, uzum kislota va natriy gidrokarbonat aralashmasi. qand. natriy xlorid va boshqalar kiradi. Ta'sir qilish mexanizmi bo'yicha ular 4 guruhga tasniflanadi:

1. 
   Kapillar tarmoq hosil qiluvchi - suvni shimib. bo‘kib shi- shuvchilarga pektin, agar-agar, tragakant, kraxmal, jelatina kiradi.
   
2. 
   Gaz hosil qiluvchi moddalarga natriy gidrokarbonat bilan uzum kislotasi aralashmasi kiradi. Bular vishillovchi va vaginal tabletkalar tayyorlashda qo‘1 keladi. ishlatishda quyidagi kamchi- liklarga ega: indifferent boTmaganligi, taxtakachlash jarayonida qatlamlanib qolishi, tabletka massasining ortib ketishi.
   
3. 
   Tabletkaning erishini yaxshilovchi (suvda oson eriydigan qand. natriy xlorid) moddalar. Bu holda tabletka olish jarayonidagi bosim nta'lum darajada boTishi lozim.
   
4. 
   Suyuqlikbilanyaxshiaralashuvchi(gidrofillovchi.hoTlovchi) moddalarga sirt faol moddalardan Tvin-80 va boshqalar kiradi.
   

Ayrim hollarda tabletkalarning DavJat Farmakopeyasida ko'rsatilgan muddatda parchalanishini ta’minlash uchun yuqori- da ko'rsatilgan guruhlarga oid moddalami qo'shib ishlatish tav- siya etiladi. Masalan. birinchi va ikkinchi guruh moddalar qo'shib ishlatiladi.