0‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi s. M. MahKamov, K. S. Mahmudjonova

Tir^h = 3,14 • (1₅25)²- 0.8:
V_{ = 3.926 cm³;
Г₂ = 1,5 sm³;
V₃ = 1.01 sm³.
ng-ovak^¹’!"^⁰¹-100 = 12.5%.
Tabletkaning suv shimish xossasini aniqlash Buning uchun diametri 11 mm li qolipdan foydalaniladi. Dastlab 0.5 g moddaning ikki tomoniga filtr qog‘ozi qo'yib 40 MPA bosimda taxtakachla- nadi, so‘ngra qolip tabletkasi bilan gorizontal holatda asbobga oTnatiladi. Tabletkaning qismidan filtr qog'ozga tekkizib mikropi- petka o^brnatiladi. Mikropipetkadan chiqayotgan suv qog'ozga va u orqali tabletkadan shimilib yuqoriga ko'tariladi va tabletkaning ustki qismidagi filtr qog‘oz namlanguncha kuzatiladi.
Tabletkani namlash uchun ketgan vaqt sekundomer yordami- dao'lchanadi. Kuzatishni yaqqolaniq bo'lishini ta'minlash uchun filtr qog'oz ustiga 1-2 dona kaliy permanganat solib qo"yiladi. Bunda tajriba shu filtr qog'ozning rangi bo'yalguncha davom ettiriladi.
Hisoblash quyidagi tenglama yordamida olib boriladi:
л — ,
p ғ
bunda: w - suvning shimilish tezligi, sm³/s;
h - tolqonning qatlam qalinligi. sm;
ц - suvning qovushqoqligi. pz;
p - namunadagi suv balandligi bosimi farqi. atm;
F-ko'ndalang kesimi yuzasi. sm².
Glukoza tabletkasi misolida suv shimilish koeffitsiyenti hiso- bini keltiramiz: qolipdagi tabletka balandligi - 0,37 sm. suvning qovushqoqligi 1,005 pz. tabletkaning ko'ndalang kesimi yuzasi Ғ=лг² = 3.14 ■ (0,55Я = 0,9498 sm².
Namunadagi suv balandligi bosimi farqi - p. agar h - 1,4 sm bo'lsa. quyidagiga teng bo'ladi:
1.4 : 13,6 = 0.103
76-1 atm.
0.103 -x
0,1061 _nnno, „
x = = 0.00135 atm.
76
)г - 0.00608 ml/s - suvning shimilish tezligi. Endi qiymatlarini tenglamaga qo'yamiz:


к=

= 1,77 darsi.
wh\i 0,00608 0,37 1,005 _—
Р Ғ 0,00135 10 0.9498
Agar tabletkalar yuqori qayishqoqlikka ega bo4gan moddalar- dan tayyorlangan bo’lsa, suv o'tkazuvchi g'ovaklari bo'lmasligi mumkin, ya'ni ularga suv shimilmaydi.
Gidrofil moddalarda esa ularning namlanish xossasi bo'lganligi uchun, suv shimiiish xususiyati yaxshi bo'ladi. Bundaagar suyuqlik kapillar devorlarini eritgan holda suyuqlikning zichligi va qovush- qoqligi ortadi, natijada suv shimilishi kamayadi.
Gidrofob moddalarning yuzasi suv bilan namlanganligi sababli kapillarlariga suv kirmaydi. Bu holda spirt tarangligini kamaytiruv- chi moddalar qo'shish bilan suv shimilish xususiyatini oshirish mumkin.
Tabletkaning suv shimish xususiyati uning kapillar tarmoq- lari holatlariga bog'liq. Bir xil sharoitda ochiq tarmoqli kapiilar- larda suv shimish xususiyati yaxshi bo'ladi. Kapillar tarmoqlari holati tabletka tayyorlanayotganda mashinaning ishlash tezligi- ga bog‘liq. Mashinaning taxtakachlash tezligi katta bo'lmaganda kapillar tarmoqlari tabletka hajmi bo'yicha bir xil bo‘ladi chunki zarrachalar astalik bilan tartibli joylashadi. Zarrachalarning tartib- siz joylashishi esa tabletka kapillar tarmoqlarining har xil holat- da bo'lishiga olib keladi. Ammo bu nazariya amalda hamma vaqt ham to‘g‘ri kelavermaydi. Bunga zarracha shakli jiddiy ta'sir qili- shi mumkin.
Suv shimish koeffitsiyenti bo‘yicha dorivor moddalar asosan uchta tabaqaga bo'linadi (19-jadval).
Birinchi tabaqaga kiruvchi moddalardan tayyorlangan tab- letka suvda parchalanmaydi, balki eriydi. Shuning uchun uning erish tezligi suv harorati va diffuzion tezligiga bog'liq bo‘ladi. Aksariyat hollarda kraxmall bo'kishi ham erishni yaxshilay olmaydi. Ikkinchi tabaqada moddalardan tayyorlangan tablet- kalar suvda parchalanadi va eriydi, lekin yordamchi modda- larsiz (g‘ovaklantiruvchi) tayyorlanganda bu tabletkalar shu ko'rsatkichi bo'yicha DF talabiga javob bermaydi. Uchinchi tabaqada moddalardan tayyorlangan tabletkalar faqat yordamchi (g'ovaklantiruvchi) modda ishtirokidagina suvda parchalanadi.

18. 
    jadval
    

Moddalarning suv shimishi bo‘yicha tasniflanishi

Tabaqa	Suv shimish koeffitsiyenti	Ta'rifi
1 2 3	6.0 dan ortiq 1,0-6.0 1,0 dan kichik	Suvda yaxshi eriydigan moddalar. Suvda eruvchanligi har xil bo'lgan moddalar. Suvda erimaydigan va yomon eriydigan moddalar.

Yordamchi moddalar

Tabletka tayyorlashda ayrim hollardagina yordamchi modda- lar ishlatilmaydi. Bular qatoriga kub shakliga ega bo'lgan. suv- da eriydigan moddalar kiradi. Aksariyat hollarda tabletkalar yor- damchi moddalarsiz va oldindan donador holga keltirilmasdan tayyorlanmaydi.
Hozirgi vaqtda 150 dan ortiq yordamchi moddalar mavjud bo'lib. shulardan faqat 70 tasi davlat ro'yxatiga kiritilgan. Rivoj- langan xorijiy mamlakatlarda. jumladan AQShda 186 ta firma 1040 nomda yordamchi moddalar ishlab chiqaradi. G'arbiy Yevropa va Shimoliy Amerikada 457 ta firma 2500 nomda yordamchi modda ishlab chiqaradi.
Tibbiyot sanoatida aksariyatyordamchi moddalar shu maqsad uchun maxsus ishlab chiqarilmaydi. Shuning uchun bu maqsadda kimyo. oziq-ovqat. tog'jinslari sanoatlari uchun ishlab chiqaril- gan yordamchi moddalardan foydalaniladi. Ular DSTga javob beradi. lekin tarmoq STga javob bermaydi. Tibbiyot sanoatida ishlatiladigan yordamchi moddalarning umumiy miqdori juda kam foizni tashkil etadi. Masalan. tibbiyot sanoatining qand, kraxmal, jelatinaga ehtiyoji mamlakat bo'yicha ishlatiladigan miqdorining 0,03-0,6 % ini tashkil qiladi. Shuning uchun ham bularni tibbiyot sanoati ishlab chiqarmasdan, boshqa tarmoqlar- da ishlab chiqarilganini ishlatish maqsadga muvofiqdir. Lekin bu yordamchi moddalarni oziq-ovqat sanoatida foydalanilmay- diganlari bilan almashtirishni yoki ularni kam miqdorda ishlatish yoTlarini izlash lozim.
DF ning XI nashrida yordamchi moddalar keltirilmagan bodsa, ularning miqdoriga cheklanma ko'rsatilgan bo‘ladi. Yordamchi moddalar dori moddalaming fizik-kimyoviy xususiyatiga, miqdo- riga va tayyorlanish usuliga qarab ishlatiladi. Ular quyidagi guruh- larga tasniflanadi: tofldiruvchi, bog'lovchi, g'ovaklovchi (erishini yaxshilovchi). sirpantiruvchi. moylovchi va rang beruvchilar.