0‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi s. M. MahKamov, K. S. Mahmudjonova

Donadorlangan dorilar
Bular ichish uchun moTjallangan dori turi boTib. dokacha tayyorlash usullaridan birida, ko'pincha g'alvirdan o'tkazish, ..qaynoq yuza“ usullarida olinadi. Ularning katta-kichikligi 0,2-3 mm va undan ortiqchasi birga olganda 5 %. ta’sir qiluvchi mod-
190

da og‘irligidan farqi ±10 % dan oshmasligi lozim. Agar Farma- kopeya moddasida alohida ko'rsatmalar bo'lmasa, suyuqlikda par- chalanish 15 daqiqadan oshmasligi kerak.
Sanoatda donador holda amidopirin, urodan, plantaglyusid, kalsiy glitserofosfat kabilar chiqariladi. Ular bankalarda, polietilen xaltacha va kapsulalarda, qobiqlangan holda chiqariladi.
Fayyorlash jarayoni umumiy tabletka massasini tayyorlash kabi olib boriladi.
Granula tayyor dori vositalariga misollar:
1. Urodan (Uradanum)

Peperazini phosphatis	2.5 q
Hexamethy 1 entetramini	8,0 q
Natrii benzoatis	2,5 q
Litii benzoatis	2,0 q
Natrii phosphatis	10.0 q
Natrii hydrocarbonatis	37,5 q
Acidi tartarici	36,5 q
Sacchari	1,9 q
Spiritus aethylici	96 %q. S.

2. Glitserofosfat granulasi Granulae glycerophosphatis

Calcii glycerophosphatis Natrii glycerophosphatis Sacchari glycerophosphatis

10,0 q 2,0 q 88.0 q

3. Amidopirin granulasi (Granulae Amidopyrini)

Amidopyrini Sacchari Acidi citrici Aguae
1,67 q
97.5 q 0,83 q 3,0 q

4. 
   Plantaglutsid granulasi
   (Granulae Plantaglucidi)
   

TaxtaKachiashning nazariy asoslari
Sochiluvchan moddalarning taxtakachlash nazariy kam o'rganilgan bo‘lib, keyingi 30 yil davomida olib borilgan ilmiy izlanishlar, fan va texnikaning yutuqlari natijasida ancha shakl- landi. Bu sohada Ye. Ye. Borzunov, S. M. Mahkamovlarning ish- lari muhimdir.
Biz 1.1. Poxolok va V. A. Boldiry ev (1952-y.), Mali (1961 -y.) foydalangan nazariyalar asosida quyidagi 4 ta nazariyani keiti- ramiz:
Kapillar nazariyasi. Bu nazariyaga binoan taxtakachlanadigan modda bo'sh strukturali suvga to‘la kapillarga boy tarmoq deb qara- ladi. Taxtakachlanish jarayonida bu kapillarlar siqilishi natijasida ichidagi suyuqlik siqilib tashqariga chiqadi va uning sathini yupqa suv pardasi bilan qoplaydi. Bu esa zarrachalarning o‘zaro ishqa- lanishini yengillashtirib, siljishini osonlashtiradi, natijada tablet- ka hosil bodadi. Yuqori puanson ko'tarilganda, bosim yo‘qolib boradi, moddalar kapillar taranglik qoidasiga binoan oldingi holi- ga qaytishiga intiladi. Bunda kapillar qonunga binoan uning ichi siqib chiqarilgan suvga bir qismi tortiladi. Natijada molekular ta‘- sir kuchi yuzaga kelib, tabletkaning mahkamligini ta'minlaydi.
Kolloid nazariyasi. Bu nazariya ham molekular ta'siriga asos- langan bo'lib, taxtakachlanadigan zarrachalari yupqa kolloid par- da bilan qoplangan hisoblanadi. Bu holda zarrachalarning o'zaro yopishqoqligi shu kolloid zarrachalarning faol funksional qismi bilan bog‘liq bo‘lib, molekular va elektrostatika ta'sirida yuzaga keladi, deb tushuntiriladi.
Qotishma hosil qilish nazariyasi. Bu nazariya nisbatan past haroratda eriydigan moddalar uchundir. Taxtakachlashjarayonida qolipning silliqlik darajasiga, sirpantiruvchi va moylovchi mod- dalarning miqdoriga, taxtakachlash tagligiga qarab ishqalanish hosil bo'ladi. Bunda harorat 50 °C dan ham yuqor ko'tarilishi mumkin. Bu esa zarrachalarning qattiqligini kamaytiradi. Nati- jada taxtakachlanadigan modda osonlik bilan qotishma holiga keladi.
Zarrachalarning o‘zaro bir-birining ichiga kirish nazari- yasi. Taxtakachlanayotgan moddalarning yuza shakli katta aha- miyatiga ega. Agar zarrachalar murakkab dentrit. tolasimon kabi ko'rinishida bo‘lsa. to'gTi shakldagi moddaiarga nisbatan ularning o'zaro bir-biriga kirib borishi birmuncha oson yuz beradi. Natijada tabletka hosil bo'ladi.
Umuman olganda taxtakachlanadigan zarrachalarning tashqi shakli bir xil bo'lishini ta'minlash juda qiyin. Shuning uchun ham taxtakachlash jarayonida yuqorida keltirilgan hamma nazariyalar ham amal qilishi mumkin. Bizning fikirimizcha, tabletka hosil boTishida zarrachalarning molekular kuchlarining o'zaro ta'siri, zarrachalarning bir-biriga kirib borishi va qotishma hosil qilish xossalari sodir bo'ladi.
Shu nuqtayi nazarga asosan, tabletka tayyorlashda ishlatila- digan yordamchi moddalarning ham ahamiyatini tushuntirish mumkin.