1-§. Fanning mazmuni, vazifalari, predmeti va uslublari. Kimyoviy va mexanik texnologiyalar haqida tushuncha

1.2 – jadval 
Alyuminiyli muhim rudalar 
 
Rudalarning 
nomi 
Kimyoviy tarkibi 
Al
2
O
3
ning 
Asosiy 
qoʻshimchalari 

---

miqdori, 
% 
Boksitlar 
Al
2
O
3
∙xH
2
O 
36–60 
Fe
2
O
3
, SiO
2
, 
TiO
2
, CaO, 
MgO 
Nefelin 
E
8
Al
8
Si
9
O
34

29 
Ca
5
F(PO
4
)
3
Alunit 
K
2
SO
4
∙xAl
2
(SO
4
)
3
∙yAl
2
O
3
∙zH
2
O 
20–22 
Kvarts, Fe
2
O
3
, 
TiO
2
, K
2
O 
 
1.3-jadval 
Temirli va marganetsli muhim rudalar 
 
Rudalarning nomi 
Asosiy 
rudali 
minerallar 
Formulalari 
Temir yoki 
marganetsning 
miqdori, % 
Qizil temirtosh 
Gematit 
Fe
2
O
3
51–66 
Qoʻngʻir temirtosh Limonit 
Fe
2
O
3
∙nH
2
O 
30–55 
Magnitli temirtosh 
Magnetit 
FeO∙Fe
2
O
3
(Fe
3
O
4
) 
45–65 
Shpatli temirtosh 
Siderit 
FeSO
3
30–45 
Marganetsli ruda 
Pirolyuzit 
MnO
2
∙xH
2
O 
45–55 

kimyoviy mineral xomashyolar – kimyoviy qayta ishlash uchun ishlatiladigan 
minerallar (oltingugurt, selitra, fosforitlar, apatitlar va hokazo); 

qimmatbaho va rudasiz minerallar – tabiiy holda yoki mexanikaviy qayta 
ishlangandan soʻng bezak uchun ishlatiladi (olmos, zumrad, yoqut, malaxit, 
marmar va shunga oʻxshash). 
Rudasiz mineral xomashyolarning baʻzi turlari 1.4 – jadvalda keltirilgan. 
Yonuvchi mineral xomashyolar yoqilgʻi sifatida ishlatiladigan foydali 
qazilma boyliklaridir. Bularga toshkoʻmir, qoʻngʻir koʻmir, torf, yonuvchi 
slanetslar, neft hamda tabiiy yonuvchi gazlar kiradi. 
Yonuvchi gazlar va neft eng arzon va foydalanish uchun qulay yoqilgʻigina 
boʻlib qolmasdan, balki kimyo sanoatida qimmatbaho xomashyolar hisoblanadi. 
Texnikaviy jarayonlarda yonuvchi gazlar bilan neft muhim amaliy ahamiyat kasb 
etadi. Hozirgi zamon kimyosining rivojlanish darajasi texnika jarayonlari uchun 
zarur, tabiatda uchramaydigan yoki kam uchraydigan yangi xil materiallarini gaz 
va neftdan olish imkoniyatlarini toʻla ochib bermoqda. 
Metan tabiiy gazlarning 30–80% ini tashkil etib, undan atsetilen, etilen, sunʻiy 
qorakoʻl, vodorod, metil spirt, formalin, xloroform va boshqa birikmalar olinadi. 
Bu birikmalar oʻz navbatida kimyo sanoatida yana qimmatbaho xomashyo sifatida 
keng qoʻllaniladi. Masalan, etilen xalq xoʻjaligi uchun muhim ahamiyatga ega 
boʻlgan plastmassalar, plyonkalar, kimyoviy tolalar, sintetik kauchuklar, sunʻiy 
charmlar, etil spirt va shunga oʻxshash mahsulotlar ishlab chiqariladi.
 

---

1.4 – jadval 
Rudasiz xomashyolarning baʻzi turlari 
 
Xomashyolarning 
nomi 
Asosiy birikmalarining 
kimyoviy formulasi 
Ishlatilishi 
Apatitlar 
Ca
5
F(PO
4
)
3
Fosforli oʻgʻit 
Fosforitlar 
Ca
5
F(PO
4
)
3
∙CaCO
3
∙MgCO
3
Fosforli oʻgʻit 
Silvinit 
KCl∙NaCl 
Kaliyli oʻgʻit 
Oltingugurt 
S 
Sulfat kislota 
Temir kolchedani 
FeS
2
Sulfat kislota 
Osh tuzi 
NaCl 
Xlor, oʻyuvchi natriy, 
soda, oziq–ovqat sanoati 
Natriy sulfat 
Na
2
SO
4
Soda, 
qogʻoz, 
tsellyuloza, 
shisha, 
boʻyoqlar 
Loylar 
– 
Oʻtga chidamli gʻishtlar, 
chinni, sopol, tsement, 
toʻldirgichlar 
Ohaktosh 
CaCO
3
Qurilish materiallari 
Dolomitlar 
CaCO
3
∙MgCO
3
Qurilish materiallari 
Kvarts qumi 
SiO
2
Qurilish materiallari 
Ayniqsa, kimyoviy aktivligi yuqori boʻlgan atsetilen xalq xoʻjaligining turli 
tarmoqlarida keng miqyosda ishlatiladigan juda koʻp xil mahsulotlar olishda 
qimmatbaho xomashyo sifatida qoʻllaniladi. 
Yuqorida bayon etilgan mineral xomashyolar qayta tiklanmaydigan 
xomashyolar jumlasiga kiradi. Shuning uchun ularni tejab ishlatish kerak.