1-§. Fanning mazmuni, vazifalari, predmeti va uslublari. Kimyoviy va mexanik texnologiyalar haqida tushuncha

rejalashtirilgan (standart) tannarx. U tashkilotda belgilangan moddiy va 
mehnat resurslarini isteʻmol qilish normalari asosida hisoblanadi (yaʻni, xom ashyo 
va materiallar, yarim tayyor mahsulotlar, ishchilar kuchi va boshqalar ishlab 
chiqarish birligiga qancha vaqt ketishi oldindan aniqlanadi); 
haqiqiy tannarx. Bu hisobot davri oxirida aniqlangan haqiqiy ishlab chiqarish 
xarajatlarining yigʻindisi. Bu rejalashtirilgan narxdan farq qilishi mumkin. Ammo 
har qanday holatda, rejalashtirilgan va haqiqiy tannarxlar bir xil metodologiya 
boʻyicha va bir xil hisoblash elementlari boʻyicha aniqlanishi kerak. Bu tannarx 
koʻrsatkichlarini qiyosiy tahlil qilish imkonini beradi; 
taxminiy tannarx. Bu standart tannarxning bir turi. Bu bir martalik buyurtma 
va mahsulotlar bilan belgilanadi. 
Bundan tashqari, ishlab chiqarish tannarxlarining formulasi siz ishlab 
chiqarish tannarxlari yoki umumiy tannarxlarni hisoblashingiz bilan bogʻliq. 
Ishlab chiqarish tannarxi (formula) - bu mahsulot ishlab chiqarishda bevosita 
ishtirok etadigan maʻlum bir korxonaning ishlab chiqarish xarajatlari, umumiy 
biznes harajatlari (maʻmuriy-boshqaruv va umumiy biznes xarajatlari) va 
yordamchi ishlab chiqarish tannarxlari yigʻindisi. 
Ishlab chiqarishning umumiy qiymati - bu ishlab chiqarish tannarxi va 
mahsulotni sotish qiymati (tijorat xarajatlari, noishlab chiqarish xarajatlari) 
yigʻindisidir. 
Mahsulot birligining tannarxi quyidagi xarajatlardan iborat (ishlab chiqarilgan 
mahsulot turiga, ishlab chiqarish xususiyatlariga va boshqa individual omillarga 
bogʻliq): 

xom ashyoning qiymati; 

texnologik maqsadlar uchun yordamchi materiallarning narxi; 

yoqilgʻi va energiya xarajatlari; 

ishlab chiqarishni tayyorlash va rivojlantirish xarajatlari; 

uskunalarga texnik xizmat koʻrsatish va foydalanish xarajatlari; 

ish haqi va u uchun sugʻurta yig”malari; 

umumiy biznes (oʻsimlik) xarajatlari; 

umumiy ishlab chiqarish (doʻkon) xarajatlari; 

ish harajatlari. 

---

Boshqarish va amalga oshirish xarajatlari (sotish xarajatlari), uni tanlashni 
tashkil qilish: 

yoki tanlangan koʻrsatkich boʻyicha taqsimlanadigan har bir mahsulotning 
narxini oʻz ichiga oladi (masalan, toʻgʻridan – toʻgʻri sarf qilingan xarajatlar 
miqdoriga mutanosib ravishda); 

yoki har oyda moliyaviy natijani kamaytirish uchun xarajatlarni taqsimlamasdan 
(“toʻgʻridan – toʻgʻri xarajatlar” tizimi) amalga oshadi. 
Tashkilot buxgalteriya siyosatida mahsulot tannarxini hisoblash uchun 
tanlangan variantni oʻrnatadi. 
Agar buxgalteriya dasturini ishlab chiqarish tannarxi avtomatik ravishda 
aniqlanadigan tarzda sozlashning iloji boʻlmasa, u holda ishlab chiqarishda 
mahsulot tannarxini hisob-kitob qilish excel usulida amalga oshirilishi mumkin. 
Shuni hisobga olish lozimki, baʻzida buxgalterlar kalkulyator yordamida 
Internetda ishlab chiqarish narxini qanday hisoblash kerakligini soʻrashadi. 
Shunday qilib, bu holda universal kalkulyator boʻlishi mumkin emas, chunki 
mahsulot tannarxini hisoblash koʻplab omillarga, xususan, ishlab chiqarish 
texnologiyasiga bogʻliq. 
Kimyoviy sanoat uchun, keng koʻlamli material ishlab chiqarish sohasi 
sifatida, nafaqat texnologiya, balki ishlab chiqarishning normal ishlashi va 
rivojlanishi bogʻliq boʻlgan iqtisodiy jihat ham muhimdir. Ushbu jihat kimyo 
sanoatining iqtisodiyoti tomonidan koʻrib chiqiladi, yaʻni kimyoviy ishlab 
chiqarishda barcha turdagi resurslardan foydalanish darajasini oʻrganadigan va uni 
tahlil qilish asosida uni tashkil etish va rivojlantirishning eng samarali usullari va 
usullarini ishlab chiqadigan fan hisolanadi. 
Kimyoviy ishlab chiqarishni takomillashtirishni tavsiflovchi eng muhim 
mezon bu uning iqtisodiy samaradorligidir. Bu texnologik qurilmalarning 
imkoniyatlariga va texnologik jarayonning ilmiy-texnik darajasiga bogʻliq. 
Ishlab chiqarishning texnik-iqtisodiy darajasi bir qator texnik–iqtisodiy 
koʻrsatkichlar bilan belgilanadi: xom ashyo va energiya isteʻmoli koeffitsienti, 
tayyor mahsulot rentabelligi va xom ashyoni qayta ishlash darajasi, jarayonning 
tanlanganligi, unumdorligi, apparatlarning intensivligi, mahsulot sifati, mahsulot 
tannarxi. 
Ishlab chiqarishning texnik va iqtisodiy darajasi ishlab chiqarish holatini 
tavsiflovchi bir qator omillarga bogʻliq: korxonaning yoshi (jismoniy va maʻnaviy 
jihatdan 
yomonlashuvi), 
uskunaning 
texnik 
holati, 
ishlab 
chiqarishni 
avtomatlashtirish darajasi, xodimlarning malakasi, mehnatni tashkil etish darajasi, 
ishlatiladigan texnologiyalarning progressivligi. 
Ishlab chiqarishning texnik–iqtisodiy darajasi korxonaning maʻlum bir sifatli 
va maʻlum miqdorda mahsulot ishlab chiqarish qobiliyatini aks ettiradi. Ular ushbu 
mahsulotning iqtisodiy maqsadga muvofiqligini va uning rentabelligini aniqlash 
mezonlari hisoblanadi. Ishlab chiqarishning texnik va iqtisodiy darajasi ishlab 
chiqarishning hozirgi holatini, uni rejalashtirish va yangilashni baholash uchun 
ishlatiladi.