1- lekciya. Operatsion sistema qáwipsizligi Joba

2. 3 Operatsion sistemalardıń dúzilisi hám tiykarǵı komponentleri
Operatsion sistema programmalar atqarılatuǵın ortalıqtı támiyinleydi. Ishinde bolǵannan, operatsion sistemalar hár qıylı jónelislerde islengenligi sebepli, olardıń dúzilisinde júda úlken parq bar. Jańa operatsion sistemanıń dizaynini jaratıw úlken wazıypa bolıp tabıladı. Dizayndı baslawdan aldın sistemanıń maqsetleri anıq belgileniwi júdá zárúrli bolıp tabıladı. Bul maqsetler hár qıylı algoritmlar hám strategiyalar arasında tańlaw ushın tiykar bolıp xızmet etedi. Ol programmalarǵa hám programmalardan paydalanıwshılarǵa málim xızmetlerdi usınıs etedi. Usınıs atırǵan ayriqsha xızmetler, álbette, bir operatsion sistemada basqa operasion sistemalarǵa qaraǵanda parıq etedi, biraq biz ulıwma klasslardı anıqlawımız múmkin. Bul operatsion sistema xızmetlerin programmistke qolaylıq jaratıw, programmalastırıw wazıypasın ańsatlastırıw ushın usınıs etiledi.
2. 1- suwretde hár qıylı operatsion sistemalar xızmetleriniń kórinisi hám olardıń óz-ara baylanıslılıǵı kórsetilgen. Operatsion sistema xızmetleriniń kompleksi paydalanıwshı ushın paydalı bolǵan ayrıqshalıqlardı usınıs etedi.
Paydalanıwshı interfeysi (user interface). Derlik barlıq operatsion sistemalarda paydalanıwshı interfeysi bar. Bul interfeys bir neshe sırtqı kórinislerdi alıwı múmkin. Olardan biri bul buyrıqlar qatarı interfeysi (Command Line Interface - CLI) bolıp, ol jaǵdayda tekstli buyrıqlar hám olardı kirgiziw usılı qollanıladı (aytayıq, málim parametrlerge iye buyrıqlardı málim formatda teriw ushın klaviatura ). Ekinshisi - paketli interfeys bolıp, ol jaǵdayda buyrıqlar hám kórsetpeler fayllarǵa kiritiledi hám bul fayllar atqarıladı. Kóbinese paydalanıwshı grafik interfeysi (Graphic User Interface - GUI) isletiledi. Bul jerde interfeys kirgiziw/shıǵarıwdı jóneltiriw, menyudan tańlaw, klaviaturadan tekstti kirgiziw hám klaviaturanı jóneltiriw úskenesi bolǵan ayna sisteması.

2. 1- súwret. Operatsion sistemalar xızmetleriniń kórinisi
Programmanıń orınlanıwı (program execution). Sistema programmanı yadqa júklewi hám bul programmanı jumısqa túsiriwi kerek. Programma ádetiy yamasa adetiy emes túrde (qátelik nátiyjesinde) óz jumısın juwmaqlastırıwı kerek.
Kirgiziw/shıǵarıw (K/Sh) operatsiyaları (I/O operations). Atqarılıp atırǵan programma K/Sh talap etiwi múmkin, bul fayl yamasa K/Sh qurılmaların óz ishine alıwı múmkin. Arnawlı bir qurılmalar ushın arnawlı funksiyalar talap etiliwi múmkin (mısalı, CD yamasa DvD sıyaqlı disklarǵa jazıw yamasa displey ekrandı óshiriw). Nátiyjelililik hám qorǵaw ushın paydalanıwshılar ádetde kirgiziw/shıǵarıw qurılmaların tuwrıdan-tuwrı qadaǵalay almaydı. Sol sebepli operatsion sistema kirgiziw/ shıǵarıw dı orınlaw ushın qurallardı usınıwı kerek.
Fayl sisteması menen islew (File-system manipulation). Fayl sisteması bólek qızıǵıwshılıq oyatadı. Hesh gúmansız, programmalar fayllar hám kataloglardı oqıw hám jazıwdı talap etedi. Sonıń menen birge, olardı atları boyınsha jaratılıwması hám joq etiwi, berilgen fayldı qıdırıw hám fayl maǵlıwmatların dizimge alıwı kerek. hám aqır-aqıbetde, birpara operatsion sistemalar fayllarǵa tiykarlanǵan fayllar yamasa kataloglarǵa kirisiwdi qadaǵan etiw ushın ruxsatlardı (yamasa kirisiwdi) basqarıwdı óz ishine aladı. Kóplegen operatsion sistemalar geyde jeke tańlawǵa, geyde bolsa ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa ıyelew ushın hár qıylı fayl sistemaların usınıs etedi.
Kommunikatsiya (baylanıs ) (Communication). Bir process basqa process menen maǵlıwmat almaslawı kerek bolǵan kóplegen jaǵdaylar bar. Bunday baylanıs bir kompyuterde isleytuǵın processler yamasa kompyuter tarmaǵına jalǵanǵan hár qıylı kompyuter sistemalarında isleytuǵın processler ortasında júz bolıwı múmkin. Baylanıs ulıwma yad arqalı ámelge asırılıwı múmkin, bunda eki yamasa odan kóp processler oqıladı hám ulıwma yad bólimine jazıladı yamasa xabarlardı jiberiw arqalı ámelge asıriladı, bunda aldınan belgilengen format daǵı maǵlıwmat paketleri operatsion sistema tárepinen processler ortasında uzatıladı.
Aljasıqlardı anıqlaw (error detection). Operatsion sistema turaqlı túrde aljasıqlardı anıqlawı hám dúzetiwi kerek. Aljasıqlar protsessor hám yad qurılmalarında (mısalı, yad daǵı qátelik yamasa elektr támiynatı daǵı úzilisler), kirgiziw/ shıǵarıw qurılmalarında (mısalı, disktaǵı qátelik, tarmaqqa jalǵanıwda qátelik yamasa printerde qaǵazdı joqlıǵı ) hám paydalanıwshı programmasında (mısalı, arifmetik tolıw, ámeldegi bolmaǵan estelik maydanına kiriwge urınıw yamasa júdá kóp protsessor waqtından paydalanıw ). Aljasıqlardıń hár bir túri ushın operatsion sistema tuwrı hám kelisim esaplawdı támiyinlew ushın tiyisli sharalardı kóriwi kerek. Geyde onı sistemanı toqtatıwdan basqa sharası bolmaydı. Basqa jaǵdaylarda, ol qátelik keltirip shıǵaratuǵın processni toqtatıwı yamasa anıqlawı hám dúzetiwi múmkin bolǵan qátelik kodın processga qaytarıwı múmkin. Operatsion sistema funksiyalarınıń taǵı bir kompleksi, paydalanıwshına járdem beriw ushın emes, bálki sistemanıń ózi nátiyjeli islewin támiyinlew ushın kerek. Kóp paydalanıwshılarǵa iye sistemalar paydalanıwshılar arasında kompyuter resurslarini almaslaw arqalı nátiyjege erisiwleri múmkin.
Resursların bólistiriw (resource allocation). Bir waqtıniń ózinde bir neshe paydalanıwshı yamasa bir neshe wazıypalar orınlanǵanda, olardıń hár biri ushın resurslar ajratılıwı kerek. Operatsion sistema kóplegen hár qıylı resursların basqaradi. Geyparalarında (mısalı, protsessor ciklleri, tiykarǵı yad hám fayllardı saqlaw ) arnawlı bólistirilgen kodı bolıwı múmkin, basqalarında (kirgiziw/ shıǵarıw qurılmaları sıyaqlı ) ulıwma soraw hám azat etiw kodı bolıwı múmkin. Mısalı, protsessorni qanday etip jaqsılaw isletiw múmkinligin anıqlawda, operatsion sistemalar protsessorni joybarlawda protsessor tezligin, orınlanıwı kerek bolǵan wazıypalardı, ámeldegi registrlar sanın hám basqa faktorlardı esapqa aladı. Sonıń menen birge, printerlerdi, USB qurılmalardı hám basqa járdemshi qurılmalardı bólistiriwdiń tártipqoidalari ámeldegi bolıwı múmkin.
Esaplaw (accounting). Biz qaysı paydalanıwshılar qansha hám qanday túrdegi kompyuter resurslarınan paydalanıwın baqlawdı qáleymiz. Esaptı júrgiziw buxgalteriya esabında (paydalanıwshılar esap -kitaplardı alıwları ushın ) yamasa paydalanıw statistikasın toplaw ushın isletiliwi múmkin.
Qawipsizlik hám qorǵaw (Protection and security). Kóp paydalanıwshılı yamasa tarmaqqa jalǵanǵan kompyuter sistemasında saqlanatuǵın maǵlıwmatlardıń iyeleri bul maǵlıwmatlardan paydalanıwdı hám basqarıwdı qáleydilar. Bir waqtıniń ózinde bir neshe bólek processler júz bergende, bir process basqa processga yamasa operatsion sistemanıń ózine irkinish etpewi kerek. Qorǵaw - sistema resurslarına barlıq kiriwler basqarilishini támiyinlewdi óz ishine aladı. Sistemanı biygana adamlardan qorǵaw da zárúrli. Bunday qawipsizlik hár bir paydalanıwshınan sistema resurslarına kiriw ruxsatın alıw ushın, ádetde, parol járdeminde sistemada autentifikatsiya (ózin haqıyqıylıǵın tastıyıqlawdı ) qılıwdı talap etiwden baslanadı.

Qadaǵalaw sorawları

1. Operatsion sistema ne?
2. Operatsion sistema sapaları.
3. Operatsion sistema dúzilisi.
Operatsion sistemalardıń tiykarǵı kompanentlari