1- мавзу. “Институционал иқтисодиёт” фани пайдо бўлиши, предмети ва ривожланиши

Институционал иқтисодиётнинг фанлараро хусусияти.

Фалсафа

Ҳуқуқ

Политология

Психология

Тарих

Иқтисодиёт бошқа фанлар таъсири остида ривожланади. Институционал иқтисодиёт гуманитар фанлар орқали тавсифланадиган ижтимоий турмуш ҳодисалари ва иқтисодий жараёнларнинг ўзига хос синтези.

Институционал иқтисодиёт

Математика

Социология

1.5-расм. Институционал иқтисодиётнинг фанлараро хусусияти.
Неоклассика ва институционализм: ёндашувларнинг умумийлиги ва фарқлари.
Институционал иқтисодиёт неоклассикага муқобил вариант сифатида пайдо бўлганлиги боис, улар ўртасидаги асосий принципиал фарқларни ажратамиз.

1.5-жадвал Неоклассика ва институционализмнинг қиёсий тавсифи.

Мезон	Неоклассика	Институционализм
Юзага келиш даври	XVII → XIX → XX аср	XX асрнинг 20-30-йиллари
Ривожланиш жойи	Ғарбий Европа	АҚШ
Давр	Индустриал	Постиндустриал (ахборот)
Таҳлил методологияси	Методологик индивидуализм – институтларни индивидларнинг турли соҳалардаги ўзаро ҳамкорлигини таркибловчи доираларнинг мавжуд бўлишига эҳтиёжи орқали изоҳлаш. Индивидлар бирламчи, институтлар иккиламчи	Холизм – индивидларнинг хатти-ҳаракати ва манфаатларини уларнинг ўзаро ҳамкорлигини белгилаб берувчи институтларни тавсифлаш орқали изоҳлаш. Институтлар бирламчи, индивидлар иккиламчи
Фикрлаш хусусияти	Дедукция (умумийдан хусусийга)	Индукция (хусусийдан умумийга)
Инсоннинг рационаллиги	Тўлиқ	Чекланган
Ахборот ва билимлар	Тўлиқ, чексиз билимлар	Қисман, махсус билимлар
Мақсад	Фойдалиликни, фойдани кўпайтириш	Маданий билим даражаси, гармонизация
Истаклар	Мустақил тарзда белгиланади	Маданият, жамоа билан белгиланади
Ўзаро ҳамкорлик	Товар	Шахслараро
Ижтимоий омиллар таъсирига боғлиқлик	Тўлиқ мустақиллик	Қатъий мустақил эмас
Иштирокчиларнинг хатти-ҳаракатлари	Макр-ҳийла (алдов) ва мажбурлаш мавжуд эмаспринуждения	Оппортунистик хатти-ҳаракат*

* Оппортунистик хатти-ҳаракат – макр-ҳийла, тўғри йўлдан уриш саъй-ҳаракатлари, алдов, ахборотни яшириш ва бошқа ҳаракатлар орқали шахсий фойдага интилиш.
Ўрганиш соҳалари ва объектларининг хилма-хиллиги шунга олиб келадики, неоинституционал назария мукаммал назарий тизим сифатида эмас, балки бир неча муҳим ғоялар билан бирлашган ёндашувлар тўплами сифатида намоён бўлади.
Неоинституционализмнинг асосий йўналишлари ичида ўз моҳиятига кўра, кўп жиҳатдан ўзаро яқин бўлган қуйидаги тадқиқотларни ажратиш мумкин [30, 37, 40, 42, 47, 52, 56]:

• 
  мулк ҳуқуқи назарияси – Р.Коуз, А.Алчиян ва Г.Демсец, Р.Познер, С.Пейович ва Е.Фуруботн – шартномалар назариясига асос бўлди;
  
• 
  трансакция харажатлари назарияси – Р.Коуз, О.Уильямсон, Д.Норт – иқтисодий ташкилот назарияси (фирма назарияси)га асос бўлиб хизмат қилди –
  

М.Аоки, А.Алчиян ва Г.Демсец, С.Чунг, М.Женсен ва У.Миклинг, О.Уильямсон, Ю.Фама;

• 
  ижтимоий танлов назарияси – Ж.Бьюкенен, Т.Таллок, М.Олсон – бюрократия назарияси – К.Эрроу, В.Нисканен, С.Паркинсон; жиноят ва жазолар иқтисодий назарияси – Г.Беккер, М.Фридмен, Ж.Стиглер, М.Олсон ва б.; коррупция иқтисодий назарияси – Э.Крюгер, Ж.Стиглер ва б.; хуфиёна ва норасмий иқтисодиёт – Э. де Сото, Э.Файг, К.Харт, Т.Шанин, Ф.Шнайдер;
  
• 
  Д.Нортнинг институционал эволюция концепцияси янги иқтисодий тарихда ўз ифодасини топди – Б.Густаффсон, Д.Норт, Р.Томас ва б.
  

Россия иқтисодиёт фанида неоинституционал назария
Р.И.Капелюшников, О.С.Сухарева, А.Н.Олейник, В.М.Полтерович,
В.Л.Тамбовцева, А.Е.Шаститко ва бошқаларнинг ишларида ривожлантирилган
[31, 34, 40, 41, 43, 48, 51, 56].
Хуфиёна ва норасмий иқтисодиётнинг институционал жиҳатлари А.Аузан, Л.Косалс, А.Олейник, В.Радаев, Л.Тимофеев, Ю.Латов ва бошқаларнинг ишларида ўз аксини топган [41, 47, 52].
Неоинституционал назариянинг санаб ўтилган йўналишлари ўртасида кўплаб фарқлар ҳам, умумий жиҳатлар ҳам мавжуд. Хусусан, Т.Эггертссон қуйидагиларни фарқлайди [59]:
Биринчидан, барча ушбу муаллифлар алмашувни тартибга солувчи қоидалар ва шартномаларга нисбатан белгиланадиган чекловларни яққол кўринишда моделлаштиришга интиладилар, бунда андоза сифатида кўпроқ неоклассик моделда мулк ҳуқуқларининг энг намунали йўлидан фойдаланилади.
Иккинчидан, тўлиқ ахборот ва алмашувнинг ноль даражали харажатлар тўғрисидаги неоклассик тахминлар ойдинлаштирилди, шунинг учун ижобий трансакция харажатларининг натижалари ўрганилмоқда.
Учинчидан, баҳоланадиган неъматларда фақат иккита ўлчов – нарх ва сифат ўлчовлари мавжуд, деган оддий тахмин анча юмшатилди, шу сабабдан иқтисодий натижалар ва иқтисодий ташкилот учун товарлар ва хизматлар сифат ўзгаришларининг натижалари тадқиқ этилмоқда.
Яна бир бор таъкидлаш лозимки, неоинституционал назария ҳозирча тўлиқ шаклланмаган: таърифлар ва атамашунослик борасида тўлиқ уйғунликка эришилмаган, математик моделлардан микроиқтисодий назариядагига нисбатан жуда кам даражада фойдаланилмоқда, эмпирик тестлашга катта эътибор қаратилади (бу айниқса ўтиш иқтисодиётидаги жараёнларни таҳлил қилишда, масалан, хуфиёна секторни ўрганишда, турли маъмурий тўсиқларнинг самарадорлигини тадқиқ этишда яққол кўзга ташланади).