1-2 Maruza. Atom spektroskopiyasi usullari. Atom-emission spektroskopiya

см
sy

, b - deformasion simmetrik tebranish 
1
0
,
1595


см
sy

, v - 
valent antisimmetrik tebranish 
1
3755


см
as

4.7 - rasmda ko’rsatilgan tebranish turlariga molekulaning normal yoki asosiy
tebranishlari deyiladi. Umuman olganda normal deb molekulaning shunday 
tebranishlariga aytiladiki unda hamma atomlar bir xil faza va bir xil chastota bilan 
tebranadi. Asosiy tebranishlar molekula og’irlik markazining o’zgarishisiz sodir 
bo’ladi. 
Bundan tashqari, 4.7 - rasmda ko’rsatilgan har bir tebranish simmetrik yoki 
antisimmetrik modaga, turga kiradi. Suv molekulasi ikkinchi tartibli simmetriya 
o’qiga C
2 
ega, shuning uchun ham molekulyar tebranishlarni shu o’qqa nisbatan 
ajratish qabul qilingan. Rasmda ko’rsatilgan birinchi tebranishni qaraymiz. Agar, 
tebranayotgan molekulani shu o’q atrofida 180
0
ga bursak bu tebranishning xarakteri 
o’zgarmaydi va bunday tebranishga simmetrik tebranish deyiladi va u sy bilan 
belgilanib chastota belgisining pastki indeksi sifatida yoziladi, 
sy

. Chastotasi 
2

bo’lgan deformasion tebranish ham simmetrikdir, shuning uchun uni 
sy

deb 
belgilaymiz. Lekin, 
3

chastota bilan tebranayotgan molekulani C
2 
atrofida 180
0
ga 
burish oldingi tebranish fazasiga teskari bo’lgan tebranishga olib keladi va shuning 
uchun ham bu tebranishga valent antisimmetrik tebranish deyiladi hamda u 
as

deb 
belgilanadi. 
Tebranishlar infraqizil sohada faol bo’lishi uchun, ya’ni shu nurlarni yutib, 
spektrda yutilish polosasi hosil qilishi uchun tebranish vaqtida molekulaning dipol 

---

40
momenti davriy ravishda o’zgarishi kerak. Tebranish vaqtida zaryad 
taqsimlanishining o’zgarishi natijasida hosil bo’luvchi o’zgaruvchi elektr maydon 
elektromagnit nurlanish bilan bog’liq. 
Bu o’zgarishlar simmetriya o’qi bo’ylab (ya’ni unga parallel ravishda) va 
shuningdek u bilan to’g’ri burchak hosil qilib sodir bo’ladi. Quyidagi 4.8 - rasmda 
suv molekulasining uchta tebranish turiga mos keluvchi dipol momentlarining 
o’zgarishi ko’rsatilgan
Deformatsiyalan-
gan molekula
Deformatsiyalan-
gan molekula
Normal
molekula
O
O
O
O
O
O
H
H
H
H
H
H
H
H
H
H
H
H
O
O
O
H
H
H
H
H
H
Tebranish
turi

sy

sy

as
dipol
dipol
dipol
4.8- rasm. Suv molekulasining normal tebranishlari natijasida hosil 
bo’ladigan elektrik dipol momentining o’zgarishlari. O’zgarishlar simmetriya 
o’qiga parallel yoki perpendikulyar yo’nalishlarda sodir bo’ladi. Tushunish oson 
bo’lishi uchun tebranishlarning amplitudasi bo’rttirib ko’rsatilgan. 
Yana bir misol sifatida uch atomli chiziqli CO
2
molekulasining normal 
tebranishlarini qaraymiz (4.9 - rasm). 
Bu molekula ikki xil simmetriya o’qiga ega C
2
va 

C
. Cheksiz tartibli 
simmetriya o’qi 

C
molekulaning o’z o’qi bilan mos tushadi. Bu yerda ham 
tebranishlar simmetriya o’qlariga nisbatan simmetrik va antisimmetrik tebranishlarga 
bo’linadi. Simmetrik valent tebranishlar dipol momentining o’zgarishiga olib 
kelmaydi, shuning uchun ham, bu tebranishlar spektrning IQ sohasida faol emas 
(yutilish polosasi hosil bo’lmaydi). Bu tebranishlarning chastotasi Raman 
spektroskopiyasi yordamida aniqlanadi. 

---

41
O
O
C
C
2
C

C
O
O
O
O
C
O
O
C
O
O
C
a. Valent simm.

ay
= 1330 sm
-1
b. Valent antisimm.

as
= 2349,3 sm
-1
c. Deformatsion

sm
-1
= 667,3
4.9-rasm. Uglerod ikki oksidining simmetriyasi va asosiy tebranishlari. a - valent 
simmetrik 
1330

sy

sm
-1
; b - valent antisimmetrik 
3
,
2349

as

sm
-1
; v - deformasion 
3
,
667


sm
-1
Chiziqli uch atomli molekula uchun 3N - 5 = 4 to’rt xil tebranish bo’lishi kerak, 
4.9 - rasmda esa uchta tebranish ko’rsatilgan. Lekin, 

chastota bilan ikkita tebranish 
sodir bo’lishini sezish qiyin emas, bittasi shu rasm chizilgan qog’oz tekisligida, 
ikkinchisi esa kislorod atomlari bir vaqtda qog’oz tekisligiga perpendikulyar bo’lgan 
tekislikda harakat qilganda. Lekin bu ikkala tebranish ham hamma tomondan 
(harakatning yo’nalishidan boshqa) bir-biriga o’xshashdir. Shuning uchun bu 
tebranishlar vrojdenny tebranishlar deb ataladi, lekin shunga qaramasdan bu 
tebranishlarni bir-biridan farq qiladigan tebranishlar sifatida qarash kerak. 
Deformasion moda doimo vrojdenny bo’lgani uchun chiziqli molekula chiziqsiziga 
qaraganda bitta ko’p tebranishga ega. 
INFRAQIZIL SPEKTROSKOPIYaNING QO’LLANILIShI. 
Har bir tebranish modasi molekulaning hamma yoki bir qism atomlarini shu 
harakatga jalb qiladi, lekin tebranishning ba’zi xilida hamma atomlar taqriban bir xil 
masofaga siljiydi, boshqa xilida esa atomlarning kichkina guruhsi boshqalariga 
nisbatan ancha ko’p siljiydi. Mana shu belgiga qarab normal tebranishlarni ikkiga 
ya’ni molekula gavdasining (skletining) tebranishlari va xarakteristik (funksional) 
guruhlarning tebranishlariga ajratish mumkin. Molekulaning gavdasi tebranganda 
uning hamma atomlari bu tebranishda bir xilda qatnashadi, xarakteristik guruh 
tebranganda esa molekulaning bir guruh atomlari harakatga keladi. Bu tebranishlarni 
alohida-alohida qaraymiz. 
Molekula gavdasi tebranishlarining chastotasi odatda, 1400 - 700 sm
-1
oraliqqa 
to’g’ri keladi va molekuladagi chiziqli hamda tarmoqlangan zanjirli strukturaga 
(tuzilishga) tegishlidir. Masalan, quyidagi har bir guruh (gavda, sklet) bir nechta 
tebranish turiga ega va ularga mos ravishda spektrning infraqizil sohasida bir nechta 
yutilish polosasi ko’rinadi. 

---

42
C
O
C
C
C
C
C
C
Bu polosalarning shaklini ko’rinishi zanjirda yoki halqada joylashgan 
o’rinbosarning tabiatiga juda sezgirdir. Shuning uchun ham bunday polosalarni 
ba’zida «barmoq izlari» ham deyishadi, chunki ularning borligi orqali butun 
molekulani yoki uning strukturasini bir qismini bilish mumkin. Tabiiy va sintez qilib 
olingan timidinning IQ spektrlarini