1-2 Maruza. Atom spektroskopiyasi usullari. Atom-emission spektroskopiya

1. Yorug’lik manbai. Infraqizil nurlarning manbai sifatida elektr toki 
yordamida qip-qizil yoki oppoq bo’lib cho’g’langan sterjen ishlatiladi; Odatda 
quyidagi manbalardan biri ishlatiladi. Nernst shtifti yoki «globar». Nernst shtifti 
noyob yer metallarining oksidlaridan tayyorlangan uzunligi 25 mm ga yaqin, 
diametri 2,5 mm bo’lgan o’qdir (sterjen), globar esa korborunddan tayyorlangan 
bo’lib Nernst shtiftiga qaraganda bir muncha uzunroq va qalindir.
2. Monoxromator va yorug’likning optik yo’li. Yorug’lik dastasi yuzasi 
kumushlangan ko’zgular orqali yo’naltiriladi va fokuslanadi. Oddiy shishadan 
tayyorlangan ko’zgular va linzalarni IQ sohada qo’llab bo’lmaydi chunki, ular bu 
chastotalardagi elektromagnit nurlarni ko’p qismini yutadi. Spektri olinayotgan 
namunani joylashtirish uchun ishlatiladigan idishning ya’ni kyuvetaning derazalari 
va detektorni asrash uchun ishlatiladigan oyna ba’zi mineral tuzlarning 
monokristallaridan tayyorlanadi. IQ nurlarni yaxshi (yutmasdan) o’tkazadigan 
NaCl va KBr kristallaridan derazalar tayyorlanib ularning sirti tushayotgan 
yorug’likni kam sochish uchun tekis qilib silliqlanadi. 
Xuddi shu sabablarga ko’ra ba’zi asboblarda qo’llaniladigan va murakkab 
yorug’likni spektrga ajratib beradigan prizmalar ham NaCl va KBr tuzlaridan 
tayyorlanadi. Zamonaviy asboblarda spektrga ajratish uchun difraksion panjaralardan 
foydalaniladi. Bunday asboblarning ajratib ko’rsata olish qobiliyati prizmali 
asboblarnikiga qaraganda katta bo’ladi. 
3. Detektor (yorug’likni o’lchash uchun qabul qiluvchi qism). Asosan ikki 
xil detektor ishlatiladi. Birining ishlashi yorug’likning issiqlik ta’siriga 
sezgirligiga, ikkinchisiniki esa fotoeffekt hodisasiga asoslangan. Har ikkala holda 
ham ma’lum bir chastotada o’tayotgan yorug’lik ta’sirining ko’payishi 
(temperaturaning ko’tarilishi yoki o’tkazuvchanlikning oshishi) namunaning shu 
chastotadagi yorug’likni o’tkazishi ko’payganligidan dalolat beradi (bu vaqtda 
tushgan yorug’likni namuna tomonidan yutish kamayadi).
Issiqlik ta’siri asosida ishlaydigan detektorga Goley elementi misol bo’ladi. Bu 
detektor havo to’ldirilgan uncha katta bo’lmagan yacheykadan iboratdir. Unga 
yorug’lik ta’sir etganda temperaturasi o’zgaradi va buning oqibatida havoning bosimi 
o’zgaradi hamda bu o’zgarish to’g’ridan-to’g’ri “o’tkazuvchanlik” sifatida yozib 
olinishi mumkin. Sezgir termoparalar va bolometrlar ham issiqlik detektorlariga 
misol bo’la oladi. 
4. Namuna. Yuqorida aytilgan sabablarga ko’ra namuna ikkala derazasi 
(yorug’lik tushadigan va chiqadigan) mineral tuzning kristalidan silliqlanib 
tayyorlangan idishga joylashtiriladi. Toza suyuqlik qatlamning qalinligi 0,01 mm 
bo’lgan kyuvetalarda, eritmalar konsentrasiyasining ko’p ozligiga qarab qalinligi 0,1 
- 10 mm bo’lgan kyuvetalarda o’lchaniladi. Bosimi 1 atm. gacha bo’lgan gazlar 
uzunligi 5 va 10 sm bo’lgan kyuvetalarda o’lchaniladi. Bosimi 100 mm simob 
ustunidan kam bo’lgan gazlarni o’lchash uchun yorug’likni kyuveta ichidagi optik 
yo’lini uzaytirish kerak. Bu, gaz qatlamidan yorug’likni ko’p marta qaytarib o’tkazish 
imkonini beradigan maxsus kyuvetalardan foydalanib amalga oshiriladi. 

---

46