1-2 Maruza. Atom spektroskopiyasi usullari. Atom-emission spektroskopiya

 
ELEKTROMAGNIT NURLARNING YuTILIShI. OPTIK ZIChLIK. 
BUGER-BER-LAMBERT QONUNI 
 
Aniqlanuvchi komponentning miqdorini fotometrik usulda aniqlash uchun, 
nurlar oqimi ma’lum qalinlikdagi yutuvchi muhitdan o’tganda, uning intensivligi 
qanchaga kamayishini aniqlash kerak. Boshqacha qilib aytganda, eritma tomonidan 
yutilgan elektromagnit nurning miqdorini aniqlash kerak. 

---

69
Gaz, suyuq yoki qattiq jismning shaffof qatlami orqali o’tayotgan elektromagnit 
nurning yutilishini qaraymiz. Bunday qatlam orqali o’tayotgan elektromagnit nurning 
bir qismi modda tomonidan tanlab yutiladi. Bu holda elektromagnit nurning 
intensivligi kamayadi. Shunday qilib, monoxromatik elektromagnit nur dastasi 
kyuvetaga qo’yilgan shaffof modda (gaz, eritma yoki qattiq jism) qatlamidan 
o’tayotganda uning bir qismi qaytadi, bir qismi yutiladi va yana bir qismi esa 
moddadan o’tadi. Tushayotgan nur intensivligini 
0
I
,
eritmadan o’tgan nur 
intensivligini 
I
, eritma tomonidan yutilganini 
yut
I
va qaytgan (sochilgan) nurni 
soch
I
deb belgilab olamiz. Bu holda moddaga tushayotgan nur intensivligi 
yut
I
I
I
,
,
0
va 
soch
I
larning yig’indisiga teng bo’ladi. 
soch
yut
I
I
I
I



0
Qaytgan nurning intensivligi moddadan o’tgan va yutilgan nurlar intensivligiga 
qaraganda juda kam. Bundan tashqari, fotometrik analizda o’rganilayotgan eritma va 
erituvchidan (yoki taqqoslanadigan eritmadan) o’tgan yorug’lik nurlarining 
intensivliklari solishtiriladi, va bunday holda kyuvetalardan qaytgan nurlarning 
intensivliklari bir-biriga teng bo’ladi. Shuning uchun, qaytgan nurlar intensivligini 
hisobga olmasa ham bo’ladi.
Eritmaning nur yutish intensivligini 
I
I /
0
nisbat bilan xarakterlash mumkin: 
eritma qancha ko’p nur yutsa 
0
,
I
I
ga qaraganda shuncha kichik va 
I
I /
0
nisbat esa 
shuncha katta bo’ladi. Bu nisbat eritma qatlamining qalinligiga ham bog’liq. 
Eritmaning optik zichligi deb 
I
I /
lg
0
- kattalikka aytiladi. Optik zichlik A harfi 
bilan belgilanadi. 
I
I
A
/
lg
0

(4.1) 
Qattiq jism, gaz yoki eritma orqali o’tayotgan yorug’lik oqimi intensivligining 
kamayishi, uning yo’lida uchraydigan yorug’lik yutuvchi markazlarning 
(zarrachalarning) miqdoriga (soniga) bog’liq. 
Erigan moddaning konsentrasiyasi o’zgarishi bilan uning tarkibi va tuzilishi 
o’zgarmaydigan sharoitda, eritmadan o’tayotgan yorug’lik oqimining yutilishini 
qaraymiz. Eritmaning konsentrasiyasini 
C
orqali belgilaymiz. Ozgina eritmani silindr 
shaklidagi kyuvetaga quyib, yorug’likni shu eritma tomonidan yutilishini, silindrning 
yuqorisidan qarab kuzatamiz. Agar eritmani suyultirganimizda, shartga ko’ra undagi 
yorug’lik yutuvchi markazlarning (zarrachalarning) umumiy miqdori o’zgarmasdan 
qolsa, ular tomonidan yutilayotgan yorug’lik miqdori ham doimiy qoladi. Eritmani 
n
marta suyultirganda uning konsentrasiyasi 
n
marta kamayadi, silindrdagi eritma 
qatlamining qalinligi esa shuncha marta ko’payadi (lekin eritmada yorug’lik yutuvchi 
zarrachalar soni o’zgarmaydi) va shuning uchun zarrachalar tomonidan yutilgan 
yorug’likning umumiy miqdori ham o’zgarmaydi. Shuning uchun ham ikkinchi 
tomondan 
lC
A


(4.2) 
deb yozish mumkin. Bu yerda 

- yutilishning molyar koeffisiyenti (ekstinksiya 
koeffisiyenti) l/mol
*
sm, 

l
eritmadagi yorug’lik yo’lining uzunligi. Yutilishning 
molyar koeffisiyenti yorug’lik nurini yutuvchi moddaning xossalariga bog’liq va har 
bir modda uchun doimiy qiymatga ega. 
Shunday qilib, optik zichlik 
A
uchun yozilgan ifoda quyidagi ko’rinishni oladi. 

---

70
lC
I
I
A



/
lg
0
(4.3) 
Bu bog’lanishga Buger - Ber - Lambert qonunining matematik ifodasi deyiladi. 
Buger - Ber - Lambert qonuni rentgen nurlaridan boshlab to radioto’lqinlargacha 
bo’lgan elektromagnit nurlarning hamma qismlari uchun to’g’ridir. Agar 
konsentrasiyasi 
1
C
qalinligi 
1
l
bo’lgan eritma yutgan yorug’lik miqdoriga teng 
bo’lgan yorug’likni, shu moddaning qalinligi 
2
l
kattaroq bo’lgan boshqa eritmasi ham 
yutsa, bu eritmaning konsentrasiyasi 
2
C
birinchisinikiga qaraganda kam bo’ladi. 
Ya’ni bu eritmalar uchun 
2
2
1
1
C
l
C
l
A




(4.4) va
2
2
1
1
C
l
C
l

(4.5) 
deb yozish o’rinlidir. 
Fotometrik tahlilda aniqlanayotgan moddaning konsentrasiyasini hisoblashda 
(4.5) ifoda ishlatiladi.