1-2 Maruza. Atom spektroskopiyasi usullari. Atom-emission spektroskopiya

 
LYuMINESSENSIYaNING QO’LLANILIShI 
Noorganik moddalarni lyuminessensiya usuli bilan analiz qilishda organik 
reagentlarni ishlatish usullari keng tarqalgan.
Yetarli darajadagi tanlash (selektivlik) eritmaning kislotalik muhitini 
o’zgartirish, niqoblovchi agentlar kiritish, ekstraksiya yo’li bilan aniqlanuvchi 
elementni xalaqit beruvchi komponetlardan ajratish orqali hal qilinadi. Eng ko’p 
tarqalgan lyuminessent reagentlariga 8-oksixinolin va uning hosilalari, oksiazo va 
oksimetin birikmalari, polioksiflavonlar, rodamin bo’yoqlari kiradi. 
8-oksixinolin Li, Ca, Mg, Ba, Sc, Al, In, Ga kabi 25 dan ko’proq elementlar 
bilan fluoressensiyalanuvchi xelatlar hosil qiladi. Odatda ekstraksiya yo’li bilan talab 
qilingan darajadagi tanlashga erishilgandan so’ng, namunaning fluoressensiya spektri 
olinadi. Buning sababi 8-oksixinolinlarni qo’zg’atuvchi va fluoressensiya spektrlari 
amalda bir-biridan farq qilmasligidadir. 
Oksiazo va oksiazometin birikmalari (Shiff asoslari) fluoressent reagentlarning 
boshqa katta gruppasini tashkil qiladi. Mos ravishda 2,2-oksiazobenzol va salisiliden-
2-aminofenol bu reagentlarning birlamchi birikmalaridir. Bularning ko’pchilik 
hosilalari Al, Ga, Mg va boshqa elementlar bilan rangsiz komplekslar hosil qiladi va 
bu hol shu elementlarni aniqlash uchun keng ishlatiladi.
Polioksiflavonlar 2-fenil-1,4-benzopirozonning hosilalari hisoblanadi. Ular 
ko’pincha tabiatda o’simlik pigmentlarining tarkibida uchraydi. Flavonol, 3-
oksiflavon, morin, kvarsetinlar ham shu gruppa birikmalariga kiradi. Bularni kuchli 
kislotali eritmalarda Zr, Hf, Sn, Th, Al va ishqorli eritmalarda Be ni aniqlash uchun 
qo’llashadi. 
Rodaminli bo’yoq moddalar yuqori sezgirlikka va selektivlikka ega bo’lgan 
fluorimetrik reagentlar hisoblanadi. Bularni noorganik analizda ishlatilishi bo’yoq 
moddasining kationlari bilan yirik anionlardan (tarkibiga aniqlanadigan element ham 
kiradi tarkib topgan ion assosiatlarining organik muhitda, fazada (ko’pincha 
benzolda) eruvchanligi, reagent oddiy tuzlarining eruvchanligiga qaraganda katta 
bo’lishiga asoslangan. Rodaminli bo’yoqlar Au, In, Ga, Hg, B, Te va boshqa 
elementlarni miqdorini ularni galogenidli asidokomplekslarga o’tkazgandan so’ng 
aniqlashda ishlatiladi. 

---

92
Nurlanish spektri kompleks hosil qiluvchi metall ionining elektron sathlari 
orasidagi o’tishlar hisobiga sodir bo’ladigan lyuminessensiyaga xususiy 
lyuminessensiya deyiladi. Uranil ionining birikmalari xuddi shunday 
lyuminessensiyaga ega Ligand qanday tabiatga ega bo’lishidan qat’iy nazar 
(noorganik, organik) bu ionning kompleksiga tegishli nurlanish spektrida (450-650 
nm) bir nechta xarakterli polosalar kuzatiladi. Ligand, faqat bu polosalarning 
intensivliklari orasidagi munosabatga ta’sir ko’rsatadi xolos. Nurlanishni qayd qilish 
uchun qulay to’lqin uzunligini tanlab olib yuqori selektivlikka erishish mumkin. 
Uranil ioni birikmalari lyuminessensiyasi kvant chiqishining katta qiymatlari 
(ko’pincha 
1


) va 200-300 nm oraliqdagi yorug’lik nurlarini yetarli darajada ko’p 
yutishi, uranni to 10
-4
mkg/ml gacha aniqlash imkonini beradi. Uranni aniqlash uchun 

2
2
UO
ning Na
3
P
3
O
9
, HF, H
3
SO
4
bilan hosil qilgan eritmalarining 
lyuminessensiyasidan foydalaniladi. 
Noorganik birikmalarni aniqlashning fotolyuminessensiya usullari o’zining 
sezgirligiga ko’ra atom spektroskopik usullari bilan teng va ba’zida ulardan ham 
ustun. Lyuminessent asboblarning narxi ham boshqa optik asboblarnikiga qaraganda 
ancha kam. Lekin talab qilingan selektivlikka doim ham erishilavermaydi. Xususiy 
lyuminessensiyaga asoslangan usullar yuqori selektivlikka ega, lekin, bunday 
nurlanishga ega bo’lgan elementlar soni cheklangandir.