1-2 Maruza. Atom spektroskopiyasi usullari. Atom-emission spektroskopiya

13. MA`RUZA. 
SPIN-SPIN TA’SIR NATIJASIDA MAGNIT ENERGETIK
SATHLARINING AJRALIShI VA BU HODISANING SPEKTRGA TA’SIRI. 
Ajratib ko’rsatishi yuqori bo’lgan YaMR spektrlarini tadqiq qilishda ko’pincha, 
bu chiziqlarning sezilarli nozik tuzilishini kuzatish mumkin. Quyidagi suratlarda 
keltirilgan YaMR spektrlarini solishtirib ajratib ko’rsatishi yuqori va past bo’lgan 
spektrlarni farqini oson bilish mumkin. 
Yuqoridagi rasmda etanolning CH
2
gruppasi protonlarini CH
3
gruppasiga 
nisbatan kimyoviy siljishi 
 simvoli bilan belgilangan. Odatda,  yutilish 
polosalarining markazlaridan o’lchaniladi. Etanolning CH
2
va CH
3
gruppalariga 
tegishli polosalarning nozik tuzilishi, magnit energetik sathlarining spin-spin ta’sir 
natijasida ajralishi hodisasi hisobiga paydo bo’ladi. 
Polosani ajralishi hisobiga hosil bo’lgan chiziqlar orasidagi masofaga spin-spin 
ta’sirning doimiysi deyiladi va u J harfi bilan belgilanadi. Bu kattalik, odatda, 
gerslarda ifodalanadi. Oldin aytib o’tilganidek 
 kattalik qo’llanilgan doimiy magnit 
maydonining kuchlanganligiga bog’liq bo’ladi, lekin, gerslarda ifodalangan spin-spin 
ta’sirning doimiysi magnit maydonining kuchlanganligiga bog’liq emas. 

-
-CH
2
-CH
3
7.1 - расм. Этил спиртининг ажратиб кўрсатиши паст бўлган протон ЯМР спектри 

---

105
7.2- rasm. Etanolning ajratib ko’rsatishi yuqori bo’lgan YaMR spektri 
(ayni nusxasi) 
7.3- rasm. Spin-spin ta’sirning doimiysi yordamida 7.2 - rasmda keltirilgan 
spektrni talqin qilish, «o’qish». 
Spektrni nozik tuzilishini paydo bo’lishi va J ning magnit maydoni 
kuchlanganligiga bog’liq bo’lmasligini sababini H-D molekulasining spektrini 
o’rganish orqali tushunib olish mumkin. Agar, qandaydir mexanizm yordamida, 
protonning magnit momenti deyteronga ta’sir qilsa u holda, magnit maydonining 
kuch chiziqlari atrofida aylanma (presessiya) harakat qilayotgan deyteron joylashgan 
nuqtadagi magnit maydonining kuchlanganligi, unga qo’shni bo’lgan vodorod 
yadrosining magnit kvant soniga bog’liqdir. Agar, protonning spini +1/2 bo’lsa uning 
magnit momenti doimiy magnit maydonining yo’nalishi bo’ylab yo’nalgan bo’ladi va 
deyteronga ta’sir qilayotgan maydon, o’rnatilgan doimiy magnit maydoni hamda 
qo’shni proton hosil qilgan magnit maydonining yig’indisidan iborat bo’ladi. 
Shunday qilib, bunday molekulada deyteriy yadrosi uchun rezonans sharti vodorod 
yadrosining magnit kvant soni -1/2 bo’lgan molekuladagi deyteriy yadrosiga 
qaraganda doimiy magnit maydonining kichikroq kuchlanganliklarida bajariladi. 
Vodorod yadrosining magnit kvant soni -1/2 bo’lgan H-D molekulada protonni 
magnit momentini yo’nalishi doimiy magnit maydonining yo’nalishiga teskari 
bo’ladi va deyteriy joylashgan nuqtadagi magnit maydonining kuchlanganligi bu 
ikkala maydonning ayirmasidan iborat bo’ladi. 
);
2
/
1
)(
(
0



H
D
B



)
2
/
1
)(
(
0



H
D
B



Bunday molekulalardagi deyteriy yadrosi uchun rezonans shartini bajarilishi uchun, 
doimiy maydon kuchlanganligini ko’paytirishga to’g’ri keladi. Deyteriy yadrosi uchun 
olinishi kerak bo’lgan hisoblangan spektr 7.4.a.- rasmda keltirilgan. 
7.4 - rasm. HD molekulasining olinishi kerak bo’lgan spektrlari: a - deyteriy 
yadrosini va b - vodorod atomi yadrosining signallari. 
J
C-H-C-
J
C-H-C-
J
C-H-O-
J
C-H-O-
J