1-2 Maruza. Atom spektroskopiyasi usullari. Atom-emission spektroskopiya

J 
+1/2 
-1/2 
JJ
JJ
+1
-1
0
Майдон индукциясининг
ортиши
Майдон индукциясининг
ортиши

---

106
Turli chiziqlarning hosil bo’lishiga olib keladigan har xil molekulalardagi 
vodorod yadrolari uchun m
I
ning qiymati tegishli chiziqlarning ustiga (yoniga) 
qo’yilgan. Ikkala polosaning intensivligi bir xil, chunki, bu molekulada vodorod 
yadrolarining +1/2 va -1/2 magnit kvant sonlariga ega bo’lish ehtimoliyati bir xildir. 
Bu molekulaning protonlari beradigan rezonans signallari 7.4.b - rasmda ko’rsatilgan. 
Spektrdagi uchta rezonans signali har xil molekulalardagi deyteriy atomi yadrosining 
uchta magnit kvant soniga ega bo’lishi mumkinligiga mos keladi, ya’ni +1, 0 va -1. 
Keltirilgan ikkala spektrdagi spin—spin ta’sirning doimiyliklari 
DH
J
va 
HD
J
lar bir xil 
qiymatlarga egadir. 
DH
HD
J
J

(Gs). Etil spirti bilan bo’lgan misolga qaytib, metilen 
gruppasi protonlarining ta’sirida metil gruppasi protonlari signalini nozik tuzilishga 
ajralishini qaraymiz. Spirtning CH
2
gruppasi ikkita ekvivalent protonining yadro 
magnit momentlari 7.5.a - rasmda strelkalar bilan ko’rsatilgan turlicha 
kombinasiyalarda bo’lishi mumkin. Rasmdagi 1 holatda ikkala yadro ham 
2
/
1


I
m
kvant soniga ega va ularning yig’indisi +1 ga teng. Bunday yadrolar hosil qilgan 
magnit maydonining ta’sirida CH
3
gruppasi protonlarining signali kuchlanganligi 
past bo’lgan magnit maydonida ko’rinadi. Rasmdagi 2 holda keltirilgan kombinasiya 
natijasida CH
3 
gruppasining spektridagi o’rtadagi chiziq va nihoyat 3 holatdagi 
kombinasiya natijasida CH
3 
ning, kuchlanganligi yuqori bo’lgan maydondagi chizig’i 
hosil bo’ladi. Ikkala yadroning spinlari bir-biriga qarama-qarshi yo’nalishga ega 
bo’lgan holatning (2-holat) bo’lish ehtimoliyati 1 va 3 holatlarga tegishli 
kombinasiyalarning amalga oshish ehtimoliyatidan ikki marta kattadir (+1/2 va -1/2 
spinga ega bo’lgan yadrolarning soni bir-biriga teng). Buning natijasida, markaziy 
chiziqning integral intensivligi uning ikkala yonida joylashgan chiziqlarning 
intensivligiga qaraganda ikki marta kattadir (7.1 va 7.2 - rasmlarga qarang). CH
2
gruppa protonlari signalining nozik tuzilishini paydo bo’lishiga sabab bo’luvchi 
qo’shni CH
3 
gruppa protonlari spinlarining joylashishi 7.5.b - rasmda ko’rsatilgan. 
Комбинация 
1 
2
3 

I
m
+
0
-1 
1
1
2
1
3
1
4
1
+3/
+1/
-
-
7.5 - расм. -CH
2
- (а) ва -CH
3 
(б) группаларидаги протонлар 
магнит моментларининг мумкин бўлган йўналишлари. 

---

107
To’rtta turlicha natijalovchi spinga CH
2 
gruppasining to’rtta ajralgan chizig’i 
mos keladi va ular orasidagi eng katta masofa 7.2 - rasmda ko’rsatilgan. Bu 
polosalarni chegaralovchi chiziqlar bilan cheklangan yuzalarning nisbatlari 1:3:3:1 ga 
teng bo’lib, ular orasidagi gerslarda o’lchangan masofa 
H
C
C
H
J



yoki 
H
H
J

3
deb 
belgilanadi. Oxirgi simvol uch bog’ uzoqlikda turgan H-H ta’sirni bildiradi (ikkala 
o’zaro ta’sir qiluvchi protonlar orasidagi masofa kimyoviy bog’lar soni bilan 
ifodalangan va bu sonni J ning yuqori indeksi ko’rsatadi). Metilen gruppasi 
signalining chiziqlari orasidagi masofa metil gruppasi signalining chiziqlari orasidagi 
masofaga teng bo’ladi. Metilen gruppasining spektri yanayam murakkablashadi, CH
3 
gruppasi protonlarining ta’siri hisobiga hosil bo’lgan kvartetning har bir chizig’i 
qo’shni gidroksil gruppasi protonining ta’siri hisobiga yana ikkiga (dublet) ajraladi. 
Haqiqiy spektrda kutilayotgan sakkiz chiziqning ba’zilari bir-birini qoplaydi (ustma-
ust tushadi), shuning uchun ham, ularning hammasi aniq ifodalanmaydi. 
Metilen gruppasi protonlarining ta’siri ostida OH gruppasining polosasi uchga 
(tripletga) ajraladi. Tripletning chiziqlari orasidagi masofa metilen gruppasining 
signalidagi