1-2 Maruza. Atom spektroskopiyasi usullari. Atom-emission spektroskopiya

z
B
maydon kattaligiga to’g’ri proporsionaldir. Shuning uchun 
ham, YaMR spektrometrlarida ishlatiladigan doimiy magnit maydonlarining 
kattaligi 0,6 - 12,0 Tl oraliqda bo’lishini e’tiborga olsak, spektrometrning ish 
sharoitiga bog’liq bo’lgan kattaliklardan foydalanishning noqulayligi yaqqol 
ko’rinadi. 
Agar, kimyoviy siljishlarni qo’llanilgan magnit maydonining yoki qo’zg’atish 
manbai elektromagnit to’lqinlari chastotasining nisbiy ulushlarida ifodalasak 
yuqorida aytilgan noqulayliklar bartaraf bo’ladi. 

---

99
6.3-rasm. Metil spirti metil va gidroksil gruppalarining vodorod yadrolariga 
tegishli energetik sathlarining doimiy magnit maydonining kattaligiga bog’liq ravishda 
o’zgarishi. Rasmning pastki qismida metil spirtining proton YaMR spektri keltirilgan. 
Metil spirti uchun 100 MGs chastotada o’lchangan kimyoviy siljish =1,39 
Gs bunday birliklarda, qo’llanilgan magnit maydonining milliondan bir ulushini 
1,39 baravariga tengdir, ya’ni  =1,39*10
-6
yoki 1,39 mln
-1
ga tengdir. Agar, endi 
shu namunaning spektri kuchlanganligi ikki baravar katta bo’lgan maydonda va 
mos ravishda ikki marta katta chastotada olinsa, u holda, ikki chiziq orasidagi 
kimyoviy siljishni gerslarda va mikroteslalarda o’lchangan qiymatlari 
ham (4.17) 
tenglamaga
asosan ikki marta ko’payadi lekin, kimyoviy siljish bu holda ham 
1,39 mln
-1
ga tengligicha qolaveradi. 
Kimyoviy siljishning kattaligini yalang’och vodorod yadrosi spektr 
chizig’ining o’rnidan boshlab hisoblash tabiiy bo’lar edi, chunki bunday proton 
uchun ekranlanganlik doimiysi 
0


. Lekin, bunday etalonni, amalda olish 
mumkin bo’lmaganligi uchun, etalon sifatida biror standart moddani tanlash 
qulaydir. Boshqa modddalar molekulasining tarkibiga kiruvchi vodorod atomlari 
yadrolarining spektr chiziqlarini o’rnini shu etalon moddaning spektr chizig’idan 
boshlab, qo’llanilgan magnit maydonining milliondan bir ulushlarida o’lchaniladi. 
Hozirgi vaqtda proton rezonansi uchun etalon sifatida asosan tetrametilsilan 
(TMS) Si(CH
3
)
4 
ishlatiladi. 
Майдон 
булмаганда 
Майдон индукцияси 
ортаяпти 
O
CH

E = 100
CH
O
0 
2
4 
O
CH
3


---

100
Etalon sifatida TMS boshqa moddalarga nisbatan quyidagi ustunliklarga ega: 
1) Uning rezonans chizig’i juda ingichka va intensiv, chunki, vodorod atomi 
yadrolarining hammasi ya’ni 12 tasi ham ekvivalentdir (hammasining atrofidagi 
elektron bulutning zichligi bir xildir), shuning uchun ham, ularning hammasi bitta 
chastotadagi magnit energiyasini yutadi. 2) Uning rezonans chizig’i, hamma 
organik moddalar molekulalaridagi vodorod atomlari yadrolarining rezonans 
chiziqlariga nisbatan spektrning kuchli maydonli qismida ko’rinadi (ya’ni, 
TMS
ning qiymati katta), shuning uchun ham, TMS ga tegishli chiziq juda oson 
topiladi. 3) TMS ning qaynash temperaturasi juda past bo’lganligi uchun (27 
0
S) 
ishlatilganidan so’ng uni qariyb hamma namunalardan oson bug’lantirib chiqarib 
yuborish mumkin. 
Shunday qilib, agar, namunaga besh foizga yaqin TMS qo’shilsa to’liq 
YaMR spektrining kuchli maydonli qismida joylashgan TMS ning rezonans 
chizig’i juda oson topiladi. U orqali spektr kalibrovka qilinadi va boshqa 
molekulyar gruppalarning kimyoviy siljishi unga nisbatan o’lchaniladi. YaMR 
spektrlarini shunday tasvirlash qabul qilinganki bunda magnit maydonining 
kattaligi chapdan o’ngga qarab oshsin, bunday holda, TMS ning chizig’i 
spektrning o’ng chekkasida joylashgan bo’ladi.
6.4 - rasm Bir qator oddiy molekulalar va funksional gruppalar proton 
rezonans chiziqlari kimyoviy siljishining  va -shkalalardagi xarakterli 
qiymatlari. 
Qandaydir atom bilan, masalan uglerod atomi bilan bog’langan vodorod 
atomi yadrosiga tegishli spektr chiziqning o’rni shu uglerod atomi bilan bog’liq 
bo’lgan boshqa atomlarning tabiatiga ham bog’liqdir (6.4 - rasmga va 6.1 - 
jadvalga qarang). Hozir aytilganlarni va ilgari ta’kidlab o’tilgan rezonans 
chiziqlari bilan chegaralangan maydonning yuzasi shu chiziqni hosil qilayotgan 
vodorod yadrolarining soniga to’g’ri proporsional ekanligini hisobga olib ishonch 
bilan aytish mumkinki, YaMR usuli organik kimyoda, molekulyar gruppalarni 
sifat va miqdoriy tahlil qilishda qulay vosita bo’lib xizmat qiladi. Har xil 
yadrolar o’rtasidagi o’zaro ta’sirni hisobga olish esa YaMR usulini 
molekulalarning tuzilishini o’rganish uchun qo’llashga imkon beradi.
6.1 - jadval. Kimyoviy siljishlarning xarakterli qiymatlari. 
11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0
-1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
H
2
SiH
4
PH
3
NH
3
C
H
O
C
CH
2
CH
2
O
CH
3
O
C
C
H
H
2
C
O
CH
3
H
2
C
C
CH
3
CH
4
(
) 
COOH 
-3
 


---

101
Rezonans chiziqlarining o’rni -shkalada keltirilgan, o’lchash aniqligi  0.5 
(), (*) yulduzcha bilan belgilangan chiziqlar uchun aniqlik 3.0 (). R-to’yingan 
alkil gruppani bildiradi, Ph—C
6
H
5
, fenil gruppasini bildiradi. 
guruh 
, 
m.b.u. 
guruh
, 
m.b.u. 
RCOOH 
RCHO 
PhH 
=C-H-R 
=C-H-H 
-CH
2
OCOR 
CH
3
OCOPh 
11,5
10 
7,3 
5,3 
5,0 
4,2 
4,0 
CH
3
OCOOR
-CH
2
OR 
CH
3
OR 
-CH
2
COR 
=-CH 
CH
3
COR 
C-CH
2
-C 
C-CH
3
3,7 
3,5 
3,3 
2,4 
2,2 
2,1 
1,5 
0,9 
YaMR spektrometrining ishlash prinsipi va spektrlarni olish bo’yicha 
o’tkaziladigan tajriba 
Qattiq jismlarda va suyuqliklarda magnit yadrolari energetik holatlar bo’yicha 
taqsimlangan bo’ladi. Masalan, tarkibida vodorod atomlari bo’lgan moddaning 
namunasidagi ko’p sondagi protonlar Bolsmanning taqsimlanish qonuniga binoan 
qo’zg’algan va asosiy energetik holatlarga taqsimlangan bo’ladi.
Qaralayotgan hol uchun energiyalar farqi 
E

juda kichikdir, shuning uchun ham, 
sistemaning asosiy, qo’zg’almagan holatdagi yadrolar soni qo’zg’algan holatdagi 
yadrolar sonidan kam farq qiladi (

