1-2 Maruza. Atom spektroskopiyasi usullari. Atom-emission spektroskopiya

H
O
C
H
J



masofaga teng bo’ladi (7.3 - rasm). Odatda, lekin doim emas, 
magnit yadrolari o’rtasidagi spin-spin ta’sirning effektivligi (kuchi, uzoqligi) ular 
orasidagi masofa uch bog’dan uzun bo’lmagandagina seziladi. Shuning uchun ham, 
OH gruppasi protoni bilan metil gruppasining protonlari o’rtasidagi ta’sir kuchsiz 
bo’lganligi uchun u bu gruppalarning spektrida namoyon bo’lmaydi. Spektr 
chiziqlarini qaysi fizikaviy hodisalar hisobiga hosil bo’lishi (ya’ni, qaysi chiziqlar 
qanday ta’sirlar hisobiga paydo bo’lganligi) 7.3 - rasmda ko’rsatilgan. Bu 
«tarmoqlangan spektr» elektronlar bilan ekranlanganligi turlicha bo’lgan har bir 
yadroning chizig’ini qurishdan boshlanadi. Keyingi qatorda eng katta J ning ta’siri 
hisobiga hosil bo’ladigan spektr ko’rsatilgan. So’ngra J ning har bir qiymati uchun 
qo’shimcha chiziqlarni qurish kerak va bu ishni oxirgi spektr olinguncha davom 
ettirish kerak. Bu jarayon uchun tanlash qoidasiga ko’ra ekvivalent yadrolarning bir-
biriga ta’siri natijasida nozik tuzilish (struktura) ya’ni, polosaning bir nechtaga 
ajralishi sodir bo’lmaydi, masalan, CH
3
gruppasi protonlarining bittasi, shu gruppa 
protonlarini qolgan ikkitasini rezonansini ajratmaydi. 7.5 - rasmda tasvirlangan 
ketma-ketliklarni ya’ni, proseduralarni ishlatmasdan polosalarni ajralishi uchun 
umumiy bo’lgan qoidalarni ifodalaymiz. Umumiy holda, A yadroning polosasidagi 
ekvivalent bo’lmagan V atomi yadrosining ta’siri hisobiga hosil bo’lgan chiziqlar 
soni quyidagi formula orqali ifodalanadi. 
1
2



B
A
S
n
(7.14) 
bu yerda, 
A
n
- A yadroning spektridagi polosalar soni 

B
S
- ekvivalent bo’lgan B 
yadrolari spinlarining yig’indisi. Bu formulaning qo’llanilishi 7.1- jadvalda keltirilgan 
misollar orqali ko’rsatilgan. 
Bu polosalarning nisbiy intensivligi haqidagi ma’lumotni 
m
r
)
1
(

binomni 
qatorga yoyish koeffisiyentlari orqali olish mumkin, bu yerda, 
1

 n
m
, r - noma’lum 
o’zgaruvchi; agar polosalar soni to’rtta bo’lsa 
4

n
va 
3

m
binomni qatorga yoyib, 
quyidagini olamiz 

---

108
1
3
3
2
3



r
r
r
Bu ifodaning koeffisiyentlari 1:3:3:1 polosalarning nisbiy intensivligini beradi. 
7.1- jadval. Turli molekulalarda spin-spin ta’sir hisobiga ajralish. 
molekula Polosalari 
ajraladigan 
gruppalar 
(A) 
A polosaning 
ajralishiga sabab 
bo’luvchi gruppalar 
(V) 

B
S
n
A
CH
3
CH
2
O
H 
CH
3
CH
2
O
H 
PF
3 
PF
3 
(CH
3
)
4
N
+
CH
3 
CH
2 
P 
F 
CH
3
CH
2 
CH
3 
F 
P 
N 
1 
3/2 
3/2 
½ 
1 
3 
4 
4 
2 
3 
Agar, spini 
I
= ½ bo’lgan yadrolarning spektridagi ajralish qaralayotgan bo’lsa, 
binomni yoyish koeffisiyentlarini esda saqlab qolish uchun, Paskal uchburchagidan 
foydalanish mumkin. Bu uchburchakni juda oson qurish mumkin, chunki, yuqori 
qatorda yonma-yon turgan ikkita ixtiyoriy elementning yig’indisi pastgi qatorda shu 
ikkalasining orasida turgan elementga tengdir. 
Agar, ekvivalent bo’lmagan gruppalarning V va S yadrolari uchinchi yadro A ning 
signalini multiplet strukturaga (nozik tuzilishning boshqacha nomlanishi) ajratsa, 
uning (ya’ni A ning) spektridagi polosalar soni quyidagi formula orqali ifodalanadi. 





)
1
2
)(
1
2
(
C
B
A
S
S
n
(7.15) 
Biz, etil spirtining metilen gruppasiga tegishli signalini muhokama qilganimizda, xuddi 
shu qoidadan foydalandik. Ya’ni CH
3
gruppasi spinining ta’siri hisobiga hosil bo’lgan 
kvartet polosaning har bir chizig’i, OH gruppasi protonining ta’siri ostida yana ikkiga 
(dublet) ajraldi va buning natijasida CH
2
gruppaning yakuniy spektrida sakkizta chiziq 
paydo bo’ldi. Agar, polosasi qaralayotgan yadroga spini 
1

I
bo’lgan yadro ta’sir 
qilganda ham polosadagi chiziqlar soni (7.14) formula orqali topiladi lekin, binomni 
yoyish koeffisiyentlari, bu chiziqlarning nisbiy intensivligi haqida ma’lumot bermaydi. 
Masalan, 7.4.b - rasmda protonning signali spini 
1

I
bo’lgan deyteronning ta’siri 
natijasida uchta chiziqqa ajraldi. Bu uchala chiziqning integral intensivliklarining 
1
1 1 
1 2 1 
1 3 3 1 
1 4 6 4 1 
1 5 10 10 5 1 
1 6 15 20 15 6
1

---

109
nisbati binom koeffisiyentlari qoidasiga ko’ra 1:2:1 bo’lishi kerak, lekin, ularning 
intensivliklari bir-biriga teng, chunki, deyteronni, magnit kvant soni +1, 0 va -1 ga teng 
bo’lgan holatlarda bo’lish ehtimoliyati deyarli bir-biriga tengdir. Protonning signali 
14
H 
yadrosining ta’siri ostida nozik tuzilishga ajralganda ham, xuddi shunday holat ro’y 
beradi. Molekuladagi yadrolarning ekvivalent emasligi to’g’risida kimyoviy siljish 
ham, spin-spin ta’sir ham ma’lumot beradi.

---

110