1. Analitik ximiya páni hám oniń metodlari. Analitik ximiya pániniń awil xojaliq pánleri menen baylanisliǵi

Asqazan asti beziniń gormonlari ushraytuǵin hadiyseler

Asqazan asti beziniń awirliǵi hár qiyli haywanlarda hár turli bolip, orta esapta qaramalda 120 gr, qoylarda 40 gr, shoshqada 60 gr, adamlarda 80-90 gr di quraydi, olar aralas serketsiya bezleri qatarina kiredi, sebebi bul bez óziniń tiykarǵi islep shiǵarǵan shiresin on eki barmaqli ishekke quyadi. Bul bezdiń kishi bir bólimi kletkalar toplaminan ibarat bolip (bez uliwma kóleminiń 1/100 bólimin quraydi) olardi Largergans aralshasi (aniqlaǵan ilimpazdiń ati menen ataladi) dep ataladi. Bezdiń bul bólimi óz aldina shire shiǵariw jollarina iye bolmay, ózi islep shiǵarǵan suyiqliqti qanǵa quyadi.

Bezdegi bul kletkalar toplami hár turli α,β – kletkalar bolǵanliǵi sebepli olardiń islep shiqqan aktiv zatlari hám bir birinen ózgeshelenedi.

Α – kletkalar – glyukagon hám β – kletkalar bolsa insulin gormonin islep shiǵaradi. Asqazan asti beziniń shiǵariw jollarindaǵi epiteliy kletkalarinda bolsa lipokain gormoni islep shiǵariladi. Bular biologiyaliq aktivlik jónelisleri hár turli bolǵan gormonlar.

Insulin - bul asqazan asti beziniń eń kerekli gormoni bolip Langergans aralshasiniń β - kletkalarinan islep shiǵariladi. Oni taza halda ajratip aliw usilin birinshi bolip 1902-jilda Rus ilimpazi L.V. Sobolev jaratti. Sol usildan paydalanip, 1922-jil amerikaliq ilimpaz F.Banting hám Ch. Bestlar taza insulin ajratip aliwǵa eristi. Insulin kristall halda ajratip alinǵan, molekulyar awirliǵi 12000 ǵa teń, quramali duziliske iye bolǵan zat.

Oniń ximiyaliq duzilisin uyreniw nátiyjesinde, quraminda 17 turli aminokislotalar tutiwshi, ózara disulfid (-S-S-) baylanislari menen birikken eki polipeptid shijirinan ibarat ekenligi 1954 jilda Sengar tárepinen aniqlanǵan bolip, olardiń biri 21, ekinshisi 30, uliwma 51 aminokislota qaldiǵinan quralǵan.

Házir insulin gormoni ximiyaliq jol menen sintezlenbekte hám ol tiri organizmnen tisqarida sintezlengen eń birinshi belok. Ol tiri organizmlerde tiykarinan uglevodlar almasiwina kushli tásir kórsetedi. Qanda qant muǵdari kóbeygende bezden insulin hám kóp islep shiǵariladi yamasa kerisinshe. Bul qandaǵi qant muǵdari menen bez ortasinda qandayda birbaylanis bar ekenliginen derek beredi. Glyukoza adenilatsiklaza fermentin aktivlestiriw tásirine iye dep esaplanadi hám nátiyjede siklikadenilatsiklaza payda bolip, ol insulinniń ajraliwina tásir etedi.

Insulin qanda glyukoza barliq waqitta birdey muǵdarda boliwin támiyinleydi. Haywanlar qaninda orta βsha 60-70 mg% glyukoza boladi. Qanda glyukoza kóbeyse, oniń artiqsha muǵdari esabina bawirda glyukogenniń sintezleniwi hámde may hám beloklardiń sintezleniwi tezlesedi.

Organizmde insulin jetispegende bolsa qantli diabet keselligi kelip shiǵadi. Bul kesellik qanda qant kóbeyip ketiwi, nátiyjesinde sidik penen qant shiǵiwi hám qanda keton dánesheleriniń kóbeyiwine sepepshi boladi.

Insulin házirgi waqitta medisinada qantli diabet keselligin emlewde juda keń qollanbaqta.

Glyukagon – bul asqazan asti beziniń α – kletkalarinda sintezlenip, ximiyaliq duzilisi jaǵinan insulinnen ózgeshelenedi. Glyukagon molekulasi barliq haywanlar hámde insanlarda birdey, yaǵniy 29 aminokislota qaldiǵinan ibarat bir polipeptid shinjirinan quralǵan belok. Ol haywan organizminde insulinge teskeri tá αsir kórsetuǵin gormon bolip, bawirda glyukogenniń glyukozaǵa tarqaliwin kusheytiredi hám qanda glyukoza muǵdarin asiradi, lekin bulshiq et glyukogenge tásir etpeydi. Glyukagon belok hám maylar almasiw prosessinde payda bolatuǵin metabolitlerden glyukoza payda etip turiwina tásir etedi.

Bezdiń alfa kletkalariniń aktivligi kusheygende (yaǵniy, kobalt duzlari preparatlari tásir ettirilgenge) qanda qant muǵdari asadigiperglikemiya juz beredi. Demek alfa kletkalar aktivligin kusheyiwi hám qantli diabet keseliginiń payda boliwina sebepshi boliwi mumkin.

Házirgi waqitta medisinada qantli diabet keselligin emlew prosessinde, organizmde glyukagon gormoni islep shiǵariliwin páseytiriwshi sulfamid preparatlarinan keń paydalanilmaqta.

Lipokain-bul gormon hám ximiyaliq tabiyati jaǵinan polipeptid boladi. Ol asqazan asti bezi shiǵariw jollariniń epiteliysinde payda bolip ajralip turadi. Lipokain gormoni organizmde maylardiń tarqaliwin kusheytirip, olardiń sarplaniwin asirese kefalin, lesitin siyaqli fosfatidlerdiń sintezleniwin támiyinleydi. Bawirda maylardiń tarqaliw ónimleri bolǵan gliserin hám joqari molekulali toyinǵan hám toyinbaǵan may kislotalariniń oksidleniw prosessin támiyinlep maylardiń qayta sintezleniw prosesslerine qarsiliq qiladi. Nátiyjede bawir hám ishki organlardiń may basiwdan saqlaydi.

Organizmde bul gormonniń jetispewshiligi bawirdi may basqanliǵi guzetilip, sidik penen kóp muǵdarda keton dánesheleri ajralip shiǵariliwi hám haywan organizmin aqiri ólimge alip kelgenligi belgili boldi.

Ilimpazlardiń ayrim izleniwlerinde insulin hám lipokain gormonlari bezdiń kletkalari hám toqimalarinda óz aldina islep shiǵariliwi aniqlanǵan.