1. Analitik ximiya páni hám oniń metodlari. Analitik ximiya pániniń awil xojaliq pánleri menen baylanisliǵi

Buyrek usti bezi poslaq bólimi gormonlari
Bul bezdiń poslaq bólimi ortasha oniń 2/3 bólimge tuwri kelip, onda ayrim jaman ózgerisler bolǵanda bir neshe kesellikler payda boliwi mumkin. Ácirese XIX asrdiń ekinshi yarminan baslap 1855 jilda Addison bronza keselliginiń kelip shiǵiwin guzetgen bolip, bul kesellikte haywan yamasa insanlardiń terileri kushli pigmentasiyalana baslaydi (qońir qaramtir reń bola baslaydi) nátiyjede bulshiq etler bosasa baslaydi, ishek-qarin bosliǵi funksiyasi páseyedi, organizmde suw hám mineral zatlar hám belok, uglevodlardiń zat almasiwi buziladi.

Bul kesellik payda boliwiniń tiykarǵi sebebi, bezdiń kóbinese tuburkulyez keseligine ushrawi nátiyjesinde poslaq bólimi gormonlari payda bola almay qaladi.

Beloklar zat almasiwiniń, ásirese aminokislotalardan beloklar sintezleniwiniń páseyiwi hám qanda qaldiq azot muǵdariniń kóbeyip bariwi menen xarakterlenedi. Aldin bul kesellikti emlep bolmaydi dep esaplaytuǵin edi.. Keyingi waqitlarda bolsa ayrim antibiotikler yamasa tuberkulezǵa qarsi preparatlar beriw járdeminde emlenbekte. Keselliktiń aldin aliw mumkin. Házirgi waqitta adam, shoshqa, qaramal siyaqlilar bezleriniń poslaq bóliminiń 50 ge jaqinkortikoid yamasa kortikosteroidlar ajratip alinǵan bolip, olardiń molekulalari duziliwi jaǵinan tiykarinan siklopentanopergidrofenantren saqiynasinan ibarat boladi. Solardan 9 i biologiyaliq (gormonal) tásirge iye boladi.

Kortikosteroid gormonlariniń zat almasiwina tásiri jaǵinan shartli eki, yaǵniy glyukokortikosteroidlar (bez poslaq bóliminiń orta bólimi gormonlari) hám mineralokortikosteroidlarǵa (bez poslaǵiniń ustińgi bólimi gormonlari) boladi. Bezdiń bul bóliminde ayrim jinsiy gormonlar hám islep shiǵariladi.Glyukokortikosteroidlar tiykarinan uglevod, belok, may, nuklein kislotalar siyaqli zatlar almasiwina tásir etedi. Glyukokortikosteroid gormonlarlardińtiykarǵi tásirlerinen biri giperglikemiyaniń rawajlaniwina, yaǵniy glikogenezge alip bariwi hám hám ózornindaglikogenniń sintezleniwi páseyedi, glyukozaniń oksidleniwi páseyedi, kerisinshe maylardiń tarqaliwi kusheyedi. Mineralokortikosteroidlar tiykarinan mineral zatlar hám suw almasiwina tásir etedi. Glyukokortikosteroid gormonlardiń tiykarǵi wakilleri qatarina kortikosteron, kortizon, gidrokortizon, II-degidrokortikosteroidlar kiredi.

Mineralokortikosteroidlardiń tiykarǵi wakilleri qatarina dezoksikortikosteron hám aldosteroidlar kiredi.

Ulken jastaǵi adamlar buyrek usti bezi poslaq bóliminde bir sutkada 10 mg dan 30 mg ǵa shekem kortizol, 2-4 mg kortikosteron hám 300-400 mg aldosteron payda bolip turadi. Kortikosteroid gormonlardiń muǵdari jas, sirtqi ortaliq siyaqli faktorlarǵa hám baylanisli boladi. Jabayi haywanlarda uy haywanlarina qaraǵanda kortikosteroidlar derlik eki márte kóp islep shiǵariladi. Haywan háminsanlar tinish jaǵdayda bolǵanda bul gormonlar az payda boladi.

Tájriybede aniqlanǵan haywan hám insanlar organizminde barliq steroid, buyrek usti bezi poslaq bólimi gormonlari hám xolesterininen payda bolip turadi.

Kortikosteroid gormonlariniń informasion RNK lardiń sintezleniwine hám demek beloklardiń sintezleniwine tásir etiwi tájriybelerde aniqlanǵan. Lekin hár qanday sintez DNKniń qatnasiwisiz ámelge aspaydi. Soniń ushin hám kortikosteroidlar hám basqa gormonlardiń zat almasiwindaǵi, ásirese beloklar sintezleniwin tómendegi sxema turinde kórsetiw mumkin:

Gormon → Gen → Belok hámde ferment
Glyukortikosteroidlar gruppasina kiriwshi gormonlar zat almasiwina hár turli toqimalarda ózara ózgeshe tásir etedi. Misali bulshiq etlerde biriktiriwshi hám may toqimalarinda glyukokortikosteroidlar katabolitik tarqalatuǵin reaksiyalardiń bolip ótiwine tásir etedi hám kletka membranalari ótkeziwsheńliginiń páseyiwine alip keledi.