1. Analitik ximiya páni hám oniń metodlari. Analitik ximiya pániniń awil xojaliq pánleri menen baylanisliǵi

9-Tema: Zat hám energiya almasiwi.

Jobasi:

1. 
   Zatlar hám energiya almashiwi haqqinda uliwma tusinikler.
   
2. 
   Biologiyaliq oksidleniw hám olardi úyreniw usillari.
   

Barliq tiri organizmlerdiń jasawi ushin zatlar almasiwi prosessi tán boladi. Sebebi barliq tiri organizmler sirtqi ortaliqtan hár turli aziq awqatlardi (uglevod, belok, lipid, mineral duzlar) qabil qilip, olardan organ hám toqimalardiń duzilisi ushin kerekli qurilis materiyali hám energiya deregi sipatinda paydalanadi. Olardiń bir bólimi organizm toqima hám organizmde zapas zatlar sipatinda toplanip, shiǵindi zatlar sirtqa shiǵarilip turiladi. Soniń ushin organizmde barliq waqitta ótip turatuǵin bul prosess jasawdiń tiykarǵi belgisi bolip esaplanadi.

Haywan organizmi zatlar almasiwi esabina duziledi, rawajlanadi, jasaydi. Zatlar almasiwi toqtawi menen sol organizm ushin ómir toqtaydi.

Zatlar almasiw prosessi tiri tábiyatta bolǵani siyaqli, óli tábiyatqa hám tán boladi. Lekin olarda ótetuǵin zatlar almasiwi prosessi ózgeshelenedi. Óli tábiyatta, yaǵniy anorganik dunyada ótetuǵin zatlar almasiwi zatlardiń qayta tiklenbeytuǵin jaǵdayda jemiriliwi, tarqaliwi, bir jaǵdaydan ekinshi jaǵdayǵa ótiwi menen belgilenedi. Tiri tábiyatta payda bolatuǵin zatlar almasiwi bolsa putinley basqasha bolip, olar ómirdiń tiykarin quraydi, sipat jaǵinan tupten ózgeshelenedi. Bul turli zatlardiń organizmge kiritiliwi, onda ózlestiriliwi, payda bolǵan shiǵindi zatlardiń sirtqa shiǵariliwi tiykarinda juz beredi.

Ósimlik hám haywan organizmlerinde barliq waqitta payda bolip turatuǵin zatlar almasiwi prosessin birinshi bolip 1874 jilda M.V. Lomonosov teksergen. Tiri organizm jasawin payda etetuǵin zatlar almasiwi, yaǵniy metabolizm bir-birinen ajratip bolmaytuǵin qarama-qarsi eki prosessten ibarat a) assimilyasiya yamasa anabolizm prosessi – bul prosesske haywanlar aziq-awqat ónimleri menen alǵan belok, uglevod, may, vitaminler hám basqa zatlardi ózlestiriw, denesindegi zatlarǵa úqsas jaǵdayǵa keltiriw, olardan sol organizmge tán bolǵan joqari molekulali spesifik birikpeler sintezlew reaksiyalari kiredi.

b) dissimilyasiya yamasa katabolizm prosessi assimilyasiya prosesiniń teskerisi. Bul prosess haywan toqimalari quramina kiriwshi organik zatlardiń tarqaliwi hám olardiń organizmde oksidleniwi nátiyjesinde energiya payda boliwin hám bul energiyaniń haywan organizmi ushin sarplaniwi, kereksiz zatlardiń organizmnen sirtqa shiǵariliwin táminleydi.

Solay etip, zatlar hám energiya almasiwi bir-birine qarama-qarsi jaǵdayda ámelge asatuǵin assimiliyasiya hám dissimilyasiya prosesslerinen ibarat. Organizmde ózlestirilgen aziq-awqatalar hámde toqimalar hám organlardaǵi ayrim zatlardiń hár turli ximiyaliq ózgerislerge ushrawi metabolizm degen tusinik penen aytiladi.

Ximiyaliq prosesslerde, yaǵniy metabolizm nátiyjesinde payda bolip turatuǵin araliq birikpelerdi metabolitler dep ataydi. Metabolizm prosessinde zatlar tarqalip barip, aqirǵi ónimler CO₂ hám H₂O, beloklardan bolsa ammiak NH₃ hám payda bolip turiw prosessi katabolizm tusinigi menen ataladi.

Metabolizmniń basqa bir bólimi bolǵan ximiyaliq prosess nátiyjesinde ayrim zatlardan sol organizmniń toqima hám organlari ushin kerek bolatuǵin zalardiń sintezleniwi anabolizm tusinigi menen ataladi. Tiri organizmde ótetuǵin barliq ximiyaliq prosesslerdi, yaǵniy metabolizmdi fermentler atli úlken bir gruppa belok quramali biologiyaliq aktiv zatlar orinlaydi.

Tiri organizmde ótetuǵin zatlar almasiwi prosesslerin 3 basqishqa bóliw mumkin.

Aziq-awqat quramindaǵi aziq zatlardiń as sińiriw organlarindaǵi fermentler tásirinde quramali zatlarǵa tarqaliwi hám ishek diywallarina sińiriliwi birinshi basqish, qanǵa sińirilgen aziq zatlardan haywan toqimalari quramina kiriwshi zatlardiń sintezleniwi ekinshi basqish, toqimalar quramina kiriwshi zatlardiń quramliq bólimlerge tarqaliwi, payda bolǵan zatlardiń oksidleniwi hám kereksiz zatlardiń sidik, dáret arqali sirtqa shiǵariliwin-ushinshi basqish dep qaraw mumkin.

Zatlar hám energiya almasiw prosessi bir-biri menen juda tiǵiz baylanisqan. Sebebi zat tarqalmasa, energiya ajralip shiqpaydi hám kerisinshe zattiń sintezleniwi ushin bolsa belgili bir muǵdarda energiya jumsaladi.

Hár qanday tiri organizmlerde ótetuǵin energiya hám zat almasiw prosessi materiya hám energiyaniń saqlaniw nizamina baylanisli payda boladi. Organizmde zat hám energiya jaratilmaydi, olar tek ózgeredi, jutiladi hám ajralip shiǵadi.

Tiri organizm quramina kiretuǵin hár qanday organik zat ózine belgili bir muǵdarda potensiyal energiya zapasin saqlaydi. Sol zatlardiń tarqaliwi nátiyjesinde payda bolǵan energiya esabina organizm miynet etedi. Bul energiya dep ataladi.

Organizmdegi organik birikpelerdiń molekulalarindaǵi erkin energiyaniń muǵdari 25120 dan 41868 Dj/mol araliqta boliwi aniqlanǵan. Organizmdegi bunday organik birikpelerdi mikroergik birikpeler dep ataw qabil qilinǵan bolip, birikpelerdegi sol energiyaniń payda boliwinda qatnasatuǵin yamasa ózgeretuǵin baylanislardi tolqinli apiwayi birewlik baylanis(~) penen belgilew qabil qilinǵan.

Tiri organizmlerde ótetuǵin biologiyaliq oksidleniw prosessleriniń tiykarǵi waziypasi organizm juda qolayli paydalana alatuǵin jaǵdaydaǵi energiya menen támiyinlewden ibarat. Bul prosess barliq tiri kletkalarda ótetuǵin juda kóp fermentativ tarqaliw hám oksidleniw reaksiyalarin ózinde qáliplestiredi.

Biologiyaliq oksidleniw prosesslerin uyreniw XVII asrde Lavuaz’e tárepinen baslanǵan bolip, ol organik zatlardiń sirtqi ortaliqta janiwi menen organizmniń kislorod qabil qiliwi, dem aliwi ortasinda qandayda bir úqsasliq barliǵi haqqinda toqtalip ótedi.

Haywan organizminde ótetuǵin ximiyaliq prosesslerdi úyreniwdiń bir neshe usillari belgili. Zatlar hám energiya almasiwin úyreniwdiń dáslepki hám eń qolayli usillariniń biri balans usili boladi. Balans usili degende belgili bir waqit dawaminda tiri organizmlerdiń, ásirese insan hám haywanlardiń, qansha kislorod yamasa qansha aziq-awqat qabil qilǵanliǵi hám sonsha waqit dawaminda zatlardiń tarqaliwinan qansha qaldiq zatlar (CO₂, H₂O hám NH₃ siyaqlilar) ajralip shiǵarilǵanliǵi tusiniledi. Balans usili dem aliw koeffisienti degen at penen hám ataladi. Oni Q haribi menen belgilew qabil qilinǵan. Dem aliw koeffisenti dep, belgili bir waqit dawaminda organizmnen shiǵarilǵan CO₂ niń qabil qilinǵan kislorodqa, yaǵniy O₂ ge bolǵan qatnasina aytiladi.