1. Analitik ximiya páni hám oniń metodlari. Analitik ximiya pániniń awil xojaliq pánleri menen baylanisliǵi

NUKLEOTIDLAR VA NUKLEOZIDLAR

Mononukleidlerdiń molekulası quramına uglevod, purin, pirimidin tiykarları hámde fosfat kislotası kiriwi belgili. Sebebi olar tolıq gidrolizlengende sol birikpelerdi payda etedı. Lekin olardıń molekulada qanday tártipte jaylasqanlıǵı haqqında anıq maǵlıwmat bolmaǵan. Sonı anıqlaw maqsetinde, mononukletidler shala gidroliz etip kórilgen hámde olardan quramı hám dúzilisi tárepinen joqarıdaǵı birikpelerden ózgeshelenetuǵın taǵı eki turlı birikpe ajıratıp alınǵan. Olardıń biri purin hám pirimidin tiykarli uglevodlar menen payda etken birikpesi bolsa, ekinshisi uglevodlardiń fosfat kislota menen payda etken quramalı efirleri ekenligi belgili bolǵan. Purin hám pirimidin tiykarlarıniń uglevodlar menen payda etken birikpelerine NUKLEOZIDLAR dep at berilgen. Mısalı Guanilatkislota dep atalǵan mononukleotid gidrolizlengende, guanin menen ribozadan shólkemlesken nukleozid guanizin ajralıp shıqqan. 2-túrdegi birikpe ribozaniń fosfor kislotası menen payda etken efiri. Nukleozidlerdiń atı olar quramındaǵı azot tiykarıniń atina qaray anıqlanadı, mısalı adenozin, guanozin hám t.b. Nukleotidler olardıń fosfat efirleri bolǵanlıǵı sebepli olardı adenozin fosfat kislota, guanozin fosfat kislota dep ataw múmkin. Kóbinese olar azot saqiynası aqırındaǵı 'in' qosımshası 'ilat' qosımshasına ózgertirilip kislota sózi ne qosıp aytıladı. Mısalı, adenilat kislota, uridilat kislota, guanilat kislota hám t.b.

Haywan organizminde nuklein kislotalarınan ajıratıp alınǵan nukleotidlardan tısqarı quramında eki yamasa ush fosfat kislota qaldıqların tutıp keliwshi mononukleotidlar da ushraydi.

Bulshiq et toqımaları quramında ushraytuǵın adenilat kislota-adenozin mono fosfat (AMF) dep júritiledi. Onıń quramında fosfat kislota qaldıǵi ribozaniń 5-uglerod atomina birigip kelgen boladı. Bul birikpede fosfat kislota qaldıǵi ribozaniń 5-karbon atomina birigip, efir payda etedi. Ayırım mononukletidlarda bolsa fosfat kislota qaldıǵi ribozaniń 2-yamasa 3-karbon atomlarina birigip kelgenligi de belgili. Mısalı ashıtqılardan ajıratıp alınǵan adenilat kislotasında fosfat kislota qaldıǵi ribozaniń 3-karbon atomiga birikib kelgen boladı. Bul nukleotid 1-márte ashıtqılardan ajıratıp alınǵanlıǵı sebepli, ashıtqı adenilatkislotasi dep aytıladı. Ribonuklein kislota (RNK) sıltı menen gidrolizlengende onnan adenozin 2- hám adenozin 3- monofosfat kislotaları payda bolǵanliǵi gúzetiledi. Biraq bul birikpeler tábiy RNK molekulaları quramında ushramaydi. Bunı artefakt (tán bolmaǵan hádiyse) dep qabıl etilgen.

MONONUKLEOTID - molekulasındaǵı ribozaniń 5-karbon atomina 2 fosfat kislota qaldıǵi birigip kelgen bolsa, ol adenozin difosfat ADF dep, ush fosfat kislota qaldıǵi birigip kelgen bolsa adenozintrifosfat (ATF) dep aytiladi. Olar organizmde júdá, zárúrli metabolik processlerde qatnasadı. Molekulasında pirimidin azotli tiykarlarınan birinshi biriktirip kelgen mononukleotidlarda uglevod molekulası yamasa fosforiboza pirimidin saqiynasınıń 3-orında jaylasqan azot atomina birigip kelgen boladı. Bul uridilat kislota mısalında kórilse, ol uratsil, uglevod hám fosfat kislotasınan ibarat bolıp, uridin 5-monofosfat dep aytiladi. Quramında uglevodlardan riboza bolǵan nukleotidlar ribonukleotidlar dep ataladı.

NUKLEIN KISLOTALARDIŃ DUZILISI NUKLEIN KISLOTALARI-polinukletidlar bolıp tabıladı. Olardı júzlegen hám hátte miñlaǵan bólek mononukleotidlardi óz ishine alıwshı joqarı molekulalı polimer birikpeler dep esaplaw múmkin. Olardıń dúzilisin úyreniwde Devidson Uotson J. Chergaf, Levin, Krik hám A. N. Belozerskiy sıyaqlı bioximiya ilimpazlarıniń xizmetleri úlken bolıp tabıladı. Haywan organizminde nuklein kislotalarınıń eki túri bar ekenligi anıqlanǵan. Biri-molekulasında dezoksiriboza formali statiyasın tutatuǵın dezoksiribonuklein kislotası yaǵnıy DNK. Ekinshi - molekulasında riboza formali statiyasın tutatuǵın ribonuklein kislotası yaǵnıy RNK bolıp tabıladı. Bular quramı tárepinen biri ekinshisidan molekulasına kiretuǵın pentozalar hámde azotli tiykarlarıniń túrleri menen ózgeshelenedi. DNK quramına fosfat kislota, dezoksiriboza, azot tiykarlarınan; adenin, guanin, sitozin, timin kiredi. RNK quramına bolsa fosfat kislota, riboza, azot tiykarlarınan; adenin, guanin, sitozin, uratsil kiredi. Solay etip, bulardıń óz-ara ayırmashılıǵı DNK-de dezaksiriboza hám RNK de riboza bolıwında hámde taǵı basqa azotli tiykarlar menen birge DNKda timin hám RNK da uratsil bolıwı bolıp tabıladı. Nuklein kislotalarıdıń quramındaǵı mononukleotidlar bir-biri menen 3 hám 5- uglerod atomlari arasındaǵı fosfat kópiri járdeminde birigip, tómendegi uzın shınjırlardı payda etedı. Ribonuklein kislotalar ózleriniń fizikalıq-ximiyalıq ózgesheliklerin hám kletkada atqaratuǵın biologiyalıq roli tárepinen bir-birinen ózgeshelenedi. Olar úsh túrge bólinedi.

1. INFORMATSION RNK - bular ulıwma RNK niń kishi bir bólegin (7-8%) quraydi. RNK beloklar biosintezinde júdá kerekli rol oynaydı. Olar yadroda sintezlenip, DNK molekulasındaǵı informatsiyani sitoplazmaǵa, belokta sintezlenetuǵin jerinde ribosomaǵa alıp ótiwde xızmet etedi. Belok sintezinde analıq roldi oynaydı. Sol sebepli de olardıń nukleotid quramı DNK nıń nukleotid quramına jaqın boladı. Kóbinese ol DNK tárizli RNK, messendjer RNK (m-RNK) depte ataladi.

2. (Tasıwshı) RNK (t-RNK) - bul uliwma RNK-nıń 15-20% tin quraydı. Ol sitoplazmadaǵi aminokislatalardi beloklar sintezlenetuǵin jerge tasıw hám óz-ara baylanistiriw wazıypasın atqaradı. Hár bir t-RNK ayriqsha bolıp, bir túrdegi aminokislatani tasıw wazıypasın atqaradı. Házirgi waqıttaǵı aktiv jaǵdaydaǵı aminokislatalardi, beloktiń kletkada sintezlenetuǵin jerine tasıw wazıypasın óteytuǵın 60 tan artıq túri t-RNK bar ekenligi anıqlanǵan. Bular kletka shiresi quramında erigen halda ushırap, ayırım jaǵdaylarda eriwshi RNK dep te aytiladi.

3. RIBASOMAL RNK (p-RNK) - kletkalardaǵı tiykarınan belok sintezin támiyinleytuǵın ribosomalar quramında boladı hámde ol beloklar menen bekkem baylanısqan. p-RNK kletkadaǵı barlıq RNK lardiń 75-80% tin quraydı. Olar molekulyar salmaqları hár túrli (0,5x10 hám 1,0-1,5x10 ) bolǵan eki gruppa molekulalarınan quralǵan. P-RNK molekulaları 1500-2000 yamasa 2000-4000 mononukliotid qaldıqlarınan quralǵan polinukliotid bolıp tabıladı. RNK-lar quramına kiretuǵın mononukliotidlardiń sanı da bir-birinen ózgeshelenedi. I-RNK kóp muǵdarda (6000 danaǵa shekem) mononukliotid qaldıqların tutadı, t-RNK de 100 danaǵa shekem, p-RNK da bolsa 4000 ǵa shekem mononuklotid qaldıqları bolıwı múmkin.