1. Analitik ximiya páni hám oniń metodlari. Analitik ximiya pániniń awil xojaliq pánleri menen baylanisliǵi

14-TEMA. QAN, SIDIK BIOXIMIYASI

Jobasi:

1. 
   Qanniń fizik-ximiyaliq qásiyetleri hám qurami.
   
2. 
   Qanniń formali elementleri. Limfa hám oniń biologiyaliq waziypalari.
   
3. 
   Sidiktiń qurami hám fizik-ximiyaliq qásiyetleri.
   
4. 
   Sidiktegi mineral birikpeler.
   
5. 
   Sidiktiń patalogik quram bólimleri.
   

Qan limfa toqima suyiqliǵi menen organizmniń ishki ortaliǵin qurawshi suyiq biriktiriwshi toqima esaplanadi. Qanniń ximiyaliq qurami judá quramali bolip, onda judá kóp turli waziypalardi orinlawshi organic hám anorganik zatlar erigen boladi. Oniń tiykarǵi qasiyetlerinen biri organizm quraminiń salistirma turaqliǵin saqlawdan ibarat. Deni saw adamda qan quraminiń ózgeriwleri nerv-gumoral basqariw arqali salistirma turaqliqqqa keltiriledi.

Qanniń fizik–ximiyaliq qásiyetleri hám qurami. Qan limfa menen birgelikte organizmniń suyiq toqimasi bolip, hár túrli fiziyalogikaliq funktsiyalardi orinlaydi. Joqari organizimde nerv sistemasi menen bir qatarda, qan tamir sistemasi bolip, hár ekewi de birlesken halda organizimniń basqariwin támiyinleydi. Qan tamir sistemasi organizim ishki ortaliǵin payda etip, organ toqimalardi baylanistirip, olardiń jumis islewi ushin imkaniyat jaratadi.

Organizimde qan tómendegi waziypalardi orinlaydi, toqimalarǵa kislorod jetkizedi, toqimadan CO₂ ni alip ókpege tasiydi, ol jerden zat almasiwiniń aqirǵi ónimlerin alip ketedi.

Qan aylaniw, qan payda boliw protsessi, sonday-aq qanniń ximiyaliq qurami, orayliq nerv sistema tárepinen basqariladi. Qanniń dene awirliǵina bolǵan qatnasi hár qiyli haywanlarda túrlishe boladi. Máselen; atlarda dene awirliǵina qaraǵanda prosent esabinda 9,8% , siyirlarda 8,0%, qoylarda 8,0%, eshkilerde 6.2%, qoyanlarda 7,0/%, tawiqlarda 8.1%, úyreklerde 8,1%, kepterlerde 9,2% hámde teńiz shoshqalarinda 4,1% payda etedi.

Qanniń tiǵizliǵi 1,050-1,060 payda etse, plazmaniń tiǵizliǵi 1,025-1,030 payda etedi. Qanniń jabisqaqliǵi plazmaniń eritrotsitlerine baylanisli bolip, oniń artiwi menen jabisqaqliq dárejeside artadi. Máselen eritrotsitlerdiń muǵdari 1mm³ de 4700000 bolsa jabisqaqliq 6,5 payda etedi. Eritrotsittiń muǵdari 9400000 bolǵanda jabisqaqliq 21,0 di quraydi.

Qan quramali dispers sistema bolip, belgili osmotikaliq basimǵa iye boladi. Osmotikaliq basimniń ólshemi oniń quramindaǵi elektrotlerge baylanisli boladi. Osmotikaliq basiminiń ózgeriwi hár túrli ózgerislerge sebep boladi. Osmotikaliq basimdi kemeytiw nátiyjesinde gemoliz, artiwi nátiyjesinde plazmoliz payda boladi. Hár eki jaǵdaydada qan eritrotsitlerdiń kislorodti transport etiw qásiyeti joǵaladi.

Organizimde baratuǵin protsessler vodorod ionlari konsentratsiyasina baylanisli boladi. Bul kórsetkishtiń siltili yamasa kislotali tárepine jilisiwi fermentler aktivligine tásir etip, bioximiyaliq qásiyetlerdi isten shiǵariwi múmkin.

Qan quraminan formali elementlerdi ajiratip aliw nátiyjesinde ashiq sari reńdegi suyiqliq-plazma qaladi. Plazma quraminan fivrinogendi ajiratip aliw nátiyjesinde payda bolǵan suyiqliq qan zardabi yamasa sivorotka dep ataladi. Plazma qanniń 55-60% payda etip, oniń 90% suw, 4-10% qatti elementlerden ibarat. Plazmada kúndelikli mineral elementlerden NaCl, KCl, CaCl₂, MgCl₂, CaCO₃, Na₂SO₄, ushiraydi.

Qan quramindaǵi 2,5 ten 8% geshe belok, 0,4% fibrogen ushiraydi. Qan quramindaǵi beloklardiń muǵdariniń kem yamasa kópligi haywanlardiń túrine, olardiń jasina hámde jinisina hám fiziologiyaliq jaǵdayina baylanisli boladi. Misali; jas mallardiń plazmasinda beloklardiń muǵdari kem bolsa, jasi úlken mallarda joqari boliwi gúzetilgen. Plazmada 80 nen artiq individual beloklar barliǵi aniqlanǵan. Bularǵa albuminler, glubinler α - glubinler hám basqa spesik beloklar bar. Bulardiń ishinde ózine tán qásiyetke iye bolǵan lipoproteinler, glyukproteynler, melliproteynler de quramali belok turinde ushiraydi.

2. Qanniń formali elementleri limfa hám oniń biologiyaliq waziypasi.

Erotritsitlerdiń muǵdari qanda túrli haywan túrlerinde hár túrli boladi. Erotrotsitler organizimde hár túrdegi organik hám mineral elementlerdi biriktirip, toqimalarǵa jetkizedi. Erotritsitlerdiń tiykarǵi funktsiyasi, olardiń quramindaǵi gemoglobin belogina baylanisli bolip, organizm dem aliwinda qatnasadi.

Erotritsitler quramindaǵi fermentler kletkalardi spesepik iskerligin aniqlawdi táminlewshi reaktsiyalardi katalizleydi.

Erotritsitler quraminda mineral elementlerden K, Na,Ca++, Mg++, Fe hám basqa elementler bar bolip, olardi plazma hám erotritsitlerde tarqaliwi hár túrli. Erotritsitler quramindaǵi gemoglobin quramin 96% globin belogi, 4% gemge tuwri keledi. Olardiń molekulyar awirliǵi 68 miń ǵa shekem. Túrli keselliklerdi qan quraminda túrli gemoglobinler payda boliwi múmkin.

Leykotsitler. Qanniń quramliq elementlerge erotsitler menen bir qatarda aq qan dánesheleri yaǵniy leykotsitler kiredi. Olardiń tiykarǵi funktsiyasi organizmdi sirtqi tásirde bakteriya hám basqa záhárli faktorlardan qorǵaydi. Leykotsitler kóp muǵdarda gestomin islep shiǵaradi, soniń menen birge bul kletkalar immonoglobinler payda boliwinda tez qatnasadi.

Trombostler. Qan plastinkalari yamasa trombositler qan uyiwinda qatnasadi. Olardiń sirtinda koagulyasiyalawshi plazmatik faktorlar hám basqa biologiyaliq jedel elementler (gistomin, serotonin) toplanip, qanniń uyiwinda qatnasadi. Trombositler quraminda kóp muǵdarda fosfotidler, kaltsiy, natriy elementleri ushiraydi. Bunnan tisqari trombositlerde ATF tiń muǵdari erotritsitlerge qaraǵanda 100-150 márte kóp boladi.

Qan - bul haywan organizimindegi júda áhmiyetke iye bolǵan biologiyaliq suyiqliqlardan biri. Oni suyiq toqima depte ataydi. Ol organizmde arteriya hám vena, kaffilyarlarda hamme waqit aylanip júrip, túrli organ hám anatomik toqimalardi bir-biri menen baylanistirip turadi. Soniń menen birgelikte organizmge ózlestiriletuǵin hár túrli elementler qanǵa ótip oniń menen organ hám toqimalarǵa jetkerip beredi. Elementler almasiwi nátiyjesinde organizmnen shiǵariliwi kerek bolǵan elementler hám kletka hám toqimalardan qanǵa tusedi hám tarqaladi. Bul protsessler qan kappilyarlari arqali ámelge asirilip, ókpe, bawir, búyrek, ishekke uqsaǵan organlarda ásirese tez ótedi.

Qanniń organizmdegi áhmiyeti, yaǵniy orinlaytuǵin waziypasina qarap oniń kóp fiziologiyaliq qásiyetlerge iye ekenligin tómendegishe aniqlaw múmkin.

1.Tasiw - yaǵniy jetkizip beriw, qanniń bul fizialogiyaliq qásiyeti sonda, ol organizm ushin kerekli bolǵan túrli elementler (gormon, vitamin, ferment, glyukoza, aminokilotalar, maylar) di barliq kletkalar hám toqimalarǵa jetkizip beredi hámde olarda payda bolǵan shiǵindi elementlerdi (karbonat angidrid hám basqa kereksiz birikpelerdi) alip ketip, tiyisli shiǵariw organina tasiydi.

2. Dem aliwdi táminlew - bul qanniń eń kerekli waziypalarinan biri. Qanniń eritrositleri ókpede kislorodtti biriktirip alip hámme kletkalarǵa jetkizip beredi hám olarda payda bolǵan karbonat angidridin ókpege alip keledi.

3. Qorǵaw waziypasin atqariw - bul qan quraminda immunitetlik qásiyetin payda qiliwshi globulin beloklariniń yaǵniy antitelalardiń barliǵi, olar organizmniń kóbinese infektsiya hám keselliklerden qorǵaydi. Qanda leykositler bolsa óz náwbetinde qanǵa sorilǵan záhárli elementlerdi biriktirip alip, olardiń tásirin joǵaltadi, ziyansizlantiradi.

4. Basqariw waziypasin ótew-bunda organizmde elementler almasiwi nátiyjesinde payda bolǵan biologiyaliq elementlerdiń hámde ishki sekretsiya bezleri tárepinen ajralatuǵin gormonlaridiń qanǵa ótip, qan arqali kerekli organlarǵa ótip, olarda ótetuǵin fiziyalogiyaliq bioximiyaliq qásiyetlerdi orinlawi kózde tutiladi. Bunnan tisqari qan organizmde ishki jaǵdaydi (vodorod ionlardiń konsentratsiyasin) hám osmotik basimin basqaradi.

Qan-haywan organizminde jáne basqa bir qansha funktsiyalardi orinlaydi, organizm solar tiykarinda jasaydi.

Qanniń uliwma kólemi haywan organizminde dene salmaǵina qarap onsha kóp emes, ortasha 8-8,5% ti payda etedi. Bul birlik haywan jasi menen de ózgeshelenedi. Jas mallarda kóbinese kóbirek boladi. Hár túrli haywanlar qaniniń salistirma salmaǵinda az muǵdarda bolsada bir-birinen ózgeshelenedi. Ortasha 1,039-1,061 arasinda boladi.

Haywan qanniń osmotik basimi. Ortasha 7-8 atmosfera=0,5-0,63 átirapinda boladi. Ol tiykarinan qan quraminda natriy xlor, bikarbonat hám fosfat duzlariniń konsentratsiyasina baylanisli boladi. Bulardan tisqari qan quraminda joqari molekulali birikpeler (beloklar) hám basqa organik birikpeler (lipidler, uglevodlar, may kislotalar) ushiraydi, bul organik birikpelerdiń qanda payda bolǵan basimi júdá kishi - 0,2-0,3 ke teń bolip, bul osmotik basim dep ataladi. Bul basim óz náwbetinde organizmde suw almasiwin basqariwda, limfa, sidik, hám basqa suyiqliqlardiń payda boliwinda úlken áhmiyetke iye bolip tabiladi. Haywan organizminde qanniń osmotik basiminiń hár dayim tiykarinan búyrek, ókpe hám soǵan uqsaǵan basqa organlardiń qásiyeti menen basqariladi.
Qanniń ximiyaliq qurami.

Organizmdegi qanǵa hár túrli elementler sorilip hám onnan shiǵip ketiwine qaramastan, oniń ximiyaliq qurami deni saw haywanlarda hár dayimǵiday boladi. Ayrim patalogiyaliq jaǵdaylarda aziraq ózgerisler júz beredi. Soniń ushinde meditsinada hám veterenaryada ayrim keselliklerdi aniqlawda qanniń ximiyaliq quraminiń ózgeriwine úlken itibar beriledi.

Soni názerde tutiw kerek, qan haywan den sawliǵina hesh qanday ziyan jetkizbey turip, qayta-qayta alip tekseriw múmkin bolǵan toqima esaplanadi.

Uliwma aytqanda qan óz quraminda hár túrli elementlerdi-eritrosit, leykosit hám trompositlerdi tutiwshi suyiqliq esaplanadi. Qandaǵi bul kórinistegi elemenler shóktirip alinsa tiniq sarǵish suyiqliq-plazma qaladi. Oniń 90-93% i suw bolip, 7-10% i basqa qoyiw elementlerden ibarat boladi. Bunday elementlerge belok, uglevodlar, aminokilotalar, mochevina, may bóleksheleri, ferment, gormon, vitamin, pigmentler, sút kislotasi hám mineral birikpeler kiredi.

Qanǵa ishek diywallari arqali toqtawsiz turde hár túrli kerekli elementler sorilip hám onnan tiyisli elementler almasiwiniń qaldiq elementleri shiǵarilip turilǵanliǵi sebepli qan plazmasiniń ximiyaliq qurami haywan organizminiń fiziyalogiyaliq jaǵdayina hámde elementler almasiwiniń tezligine baylanisli boladi.

Qan uyip qalǵannan keyin barliq quyqalardan ajratilsa, ashiq sari reńli suyiqliq qaladi. Buni qan plazmasi dep ataydi. Qan plazmasi hám plazmaǵa sari reńniń berilip turiwi olardiń quraminda az muǵdarda bolsa da ushraytuǵin ót pigmenti bilirubin hám karatinoidlarǵa baylanisli boladi.