1. Analitik ximiya páni hám oniń metodlari. Analitik ximiya pániniń awil xojaliq pánleri menen baylanisliǵi

Bulshiq et toqimalariniń ximiyasi

Haywan organanizimlerindegi bulshiq et toqimalari eń kerekli toqimalardan bolip salmaǵi tarepten dene awirliginiń 42-43% ti quraydi. Olar skillet hám ishki organlardiń bulshiq eti sipatinda organizimde juda kerekli fiziologiyaliq funksiyalardi yaǵniy háreket, qan aylaniw, dem aliw, as sińiriw, qaldiq zatlardi shigarip taslaw, kobeyiw siyaqlilardi táminlewge xizmet etedi.

Haywan bulshiq et toqimasiniń ximiyaliq quramina itibar berilse, suwdan (suw 72-80% ni) organikaliq zatlardiń eń tiykarǵi bolimi beloklar ( 16,5-20,9% ti) boliwin koriw múmkin. 1% ke jaqin azotli birikpeler (ATF, ADF, AMF, inozit, kislota, erkin aminokislotalar, keratin, kreatinin, karnozin, anserin siyaqlilar) dan ibarat. 0,4-1% ge shekem lipidler (fosfadidler, xolesterin, siyaqlilar) bolip olardiń muǵdari ózgeriwsheń boladi. 0,3-0,4% ke shekem uglevodlar (glikoza, glikogen) az muǵdarda bolsada vitamin hámde mikro-makroelementler ushraydi. Uliwma bulshiq et toqimasi goshtiń tiykarǵi quramliq bólimin quraydi, aziq awqat sipatinda oniń quraminda tiri organizimniń normal jasawi ushin kerek bolǵan barliq birikpeler bar. Bulshiq et toqimasiniń beloklari olar ózleriniń suwda hám duz eritpelerinde eriwsheńligine qarap bir qansha fraktsiyalarǵa bólinedi. Toqima kletkalariniń qabiǵi, sitoplazmasi hám yadrosi quraminda ushraytuǵin beloklar hám bir-birinen ózgeshelenedi. Oniń qabiq boliminde tiykarinan elastin hám kollagen beloklari ushrap, yadro quraminda bolsa nukloprotidlar giston hám lipoproteidlar ushraydi. Sitoplazmada bolsa sarkoplazmatik hám miofibrillatik beloklar ushrawi aniqlang/an. Sitoplazma quramindaǵi sarkoplazmatik beloklarǵa miogen mioalbumin, mioglobuin hám mioglobin siyaqlilar kiredi.

Miogen beloklar albuminlerge jaqin bolip bulshiq et quramindaǵi uluwma belok muǵdariniń 30% ke jaqinin quraydi. Olar eki túrli A hám B miogenlerge ajratiladi. Miogen A juda aktiv fermentativ katalizlew qasiyetine iye bolip aldolazalar qasiyetin beredi. Mioglubin hám mioalbuminler bulshiq et toqimalarina qaraǵanda az tarqalǵan beloklar. Mioglobin bolsa quramali belok xromoproteid bolip ol ápiwayi belok gem hám temirden quralǵan boladi. Belok bólimi bir pollipeptid sinjirinan ibarat bolip, 153 aminokislata qaldiǵin óz ishine aladi. Ol bulshiq et toqimalarin kislorod penen támiyinlewge xizmet qiladi. Sitoplazma quramindaǵi miofibrillyar beloklarǵa moizin, aktin, aktomiozin, tropomiozin, troponinler kiredi. Bular tiykarinan bulshiq et toqimalariniń talshiqlarin quraydi.

Miozin 0,6 m KCl eritpesinde jaqsi eriytuǵin hám dializ qiliw joli menen tazalap ajratip aliw mumkin bolǵan belok. Molekulyar massasi 470000 di qurap bir-biri menen speral tárizli oralǵan eki polipeptid shinjirinan hámde globulyar formali bas bólimnen ibarat boladi. Oniń ATF – aǵzaliq aktiv qasiyeti hám sol bas bóliminde jaylasqanliǵi aniqlanǵan. Aktin belogi 1942-jilda Shtraub tárepinen aniqlanǵan bolip, eki formali globulyar (G-aktin) hám fibrilyar (F-aktin) boladi. G-aktininiń hár bir molekulasi bir Ca²⁺ ionin hám bir molekula ATF ni biriktirip alǵan boladi. Bular óz náwbetinde organizimde F-aktin molekulasiniń sintezleniw prosessine qatnasadi. F-aktin molekulasi C-aktin shinjirlariniń burama speralinan quralǵan.

Aktomiozin bolsa kompleks birikpe boladi. Tiykarinan aktin hám miozin molekulalariniń óz ara birigiwinen payda bolǵan. Bul molekulalar óz ara bir- birleri menen miozin kópirlerinde jaylasqan sulfigidril bólimleri járdeminde uzin jińishke jipler kórinisinde birikken bolip, olar óz ara adenazintrifosfataza aktivligin saqlab qalgan boladi. ATF hám Mg²⁺ ionlariniń qatnasiwinda aktomiozin kompleksi dissotsiyalanadi. Bul waqitta ATF ADF ǵa hám H₃PO₄ ke gidrolizlenedi. Bular óz náwbetinde qaytadan aktomiozin kompleksiniń sintezleniw prosessine qatnasadi. Aktomiozin belogi, KCl diń 0,6 m eritpesinde jaqsi eriydi. Eritpedegi K yamasa Mg ionlariniń konsetratsiyasi belgili bir dárejege jetkende (0,05 m KCl yamasa 0,001 m MgCl₂ eritpesinde) ATF qatnasiwinda belokta keskin qisqariw, tarayiw qásiyeti payda boladi.

Bul waqitta aktomiozinnen suw shiq’ip mayda kólemli, az gidratlanatuǵin belokqa aylanadi. Aktomiozin beloginiń bunday qásiyetlerge iye ekenligin Sent-Derdi degen ilimpaz aniqlaǵan.

Bulshiq et toqimalariniń quraminda olardiń jumis islewin kusheytiriwshi aktiv energiya deregi sipatinda xizmet qilatuǵin belok bolmaǵan azotli zatlar bar. Bunday zatlarǵa ATF, ADF hám adenil kislotalarinan tisqari keratin, fosfokreatin, karnozin anserin hám karnetin siyaqlilardi kórsetiw mumkin.

Kreatin bulshiq et toqimalarinda kóbinese erkin jaǵdayda bolmay, tiykarinan fosfat kislota menen fosfokreatin birikpesi jaǵdayinda boladi. Keratin kislotali ortaliqta qizdirilǵanda ózinen bir molekula suw shiǵariwi nátiyjesinde kreatinge aylanadi. Haywan organiziminde ótetuǵin bul prosess qaytpas prosess boladi. Bul bir qansha aniq usillar járdeminde aniqlanǵan.

Soni itibarǵa aliw kerek bulshiq et toqimalarinda keratin muǵdari kreatinge salistirǵanda hár dayim joqari boladi. V.I.Rozengardt degen ilimpaz kreatinniń organizimde biologiyaliq jol menen payda boliwin tekserip bul prosesste kóbinese erkin keratin emes balki fosfokreatin qatnasiwi aniqlanǵan yaǵniy fosfokreatinnen fosfat kislota ajralip shiǵip keratin payda boladi.

Bulardan tisqari bulshiq et toqimalarinda belok bolmaǵan azotli birikpelerden aminokislatalar, moshevina, fosfotidlar hám purin tiykarlar boliwin esletip ótiw kerek. Aminokislatalar bulshiq et toqimalarinda hár dayim belgili muǵdarda erkin jaǵdayda ushraydi. Sebebi olar bulshiq et toqimasi beloklariniń tarqaliiwi hám jańalanib sintezlenip turiwi prosesslerinde qatnasadi. Fosfatidler bolsa bulshiq et toqimalariniń dem aliw prosesslerinde ulken rol oynaydi. Sebebi olar neytral maylarǵa salistirǵanda oksidleniw reaksiyalarina ańsatliq penen kirisedi. Ásirese jurek bulshiq et toqimalariniń jumisin kusheytiwde ahmiyetli energetikaliq rol oynaydi. Kóbirek hárekette bolǵan bulshiq et toqimalari quraminda fosfatidlerdiń kóp bóliwi aniqlaǵan.

Moshevina hám purin tiykarlari bolsa belokli yamasa azotli birikpeleriniń araliq yamasa sońǵi ónimi boladi.

Bulshiq et toqimalarinińquraminda belokli bolmaǵan azotli birikpeler menen bir qatarda azotsiz birikpeler hám ushraydi. Bunday birikpelerge misal etip glikogen, sut kislota, maylar, sterin hám steridler hám bir qansha mineral duzlardi kórsetiw mumkin.

Glikogen- qiyin sheker tárizli zat bolip bulshiq et toqimalariniń quraminda 2% ke shekem ushraydi. Bulshiq et toqimalariniń háreketi qisqariwi waqtinda glikogen kóp sarplanadi, yaǵniy sut kislotasina shekem tarqaladi. Payda bolǵan sut kislotasi qanǵa ótip qan arqali bawirǵa baradi hám oniń aqirinda uglevodlardiń qayta sintezleniwine qatnasadi. Ayrim patologiyaliq jaǵdaylarda bulshiq et toqimalariniń quraminda glikogen muǵdari kemeyip ketiwi aniqlanǵan.

Bulshiq etlerde may sterin hám steridler (xolesterin) niń muǵdari ózgeriwsheń boladi. Bul haywaniń patologiyaliq jaǵdayi haywanniń ariq yamasa semizligine hám aziq awqat quramina baylanisli boladi.

Bulshiq et toqimasi goshtiń kerekli kompeneti esaplanip ushke bólinedi. Tarǵil siziqli shilliq yamasa siziqsiz hám jurek bulshiq eti boladi. Bulshiq etler máselen qan aylaniwda dem aliwda tamirlardaǵi tonuslardiiń jaǵdayin uslap turiwda hám basqa jaǵdaylarda kerekli fiziologiyaliq funksiyalardi orinlaydi. Bulshiq et qurami tómendegishe duzilgen.

Lipidler (olardiń qurami ózgerip turadi sebebi bul nárse awqat jewine baylanisli) azotli zatlar (shama menen 1% ATF, ADF, AMF inozit kislota erkin aminokislatalar, keratin, kreatinin fosfokreatinin, kamozin, anserin hám basqalar)

Azotsiz zatlar (glikogen - 0,3-0,4 glikoliz awqatlar, glikogenoliz hám trikarbon kislatalar, vitaminler, makro hám mikroelemenler boladi. Beloklar – bulshiq et toqimasinin eń kerekli bólimleriniń biri bolip olar sarkoplazmatik miofibralar hám stroma beloklarina bólinedi. Sarkoplazmatik beloklarǵa miogenler mialbuminler mioglobinler hám mioglobinler kiredi. Miogen beloklari yaǵniy bulshiq et belokariniń 30% tin quraydi. Miogenler ekige bólinedi A hám B miogenler. A miogenler aldolaza zatiniń quramina kiredi. B moigenler katalatik tásir qila almaydi. Mioglobulinler suwda erimeydi duzli eritpeler menen ajratip alinadi olar xromoprateinlerge kirip belok hám gemnen quralǵan. Molekulyar awirliǵi 17000. Mioglobin gemoglobinge uqsap molekulyar kislorodti baylap aliw hám beriw qasiyetine iye.

Miofibriyar beloklarǵa miozin, aktin tropomiozin hám troponin kiredi. Beloklar bulshiq etler qisqariwinda xizmet etip hámme beloklardiń 50% tin payda etedi. Miozin ATF maydalaniw qásiyetine iye ol aktin menen birigedi hám qisqariwshi kompleks aktiomizin qisqariwshi ximyaliq energiya sebepli payda bolip bunda magniy ioni qatnasiwinda miozin tásirinde ATF maydalanip ADF hám anarganik fosfat kislatani payda qiladi.

Aktin belogi suwda eriydi miozin menen birge kompleks payda qiladi hám hamme beloklardiń 15% tin quraydi. Stroma beloklari bulshiq et beloklariniń 10% tin quraydi. Suwda hám duzli eripelerde erimeydi. Bul klass beloklarina kollegen hám elastinler kiredi. Maydalanǵan bulshiq et ekstratsiya qilǵanda beloksiz zatlar ańsat suwli ertpege ótedi.

Bulshiq et toqimasi quraminda hár qiyli zatlar bar máselen lipazalar oksidoreduktazalar bar.

Miozin (aktiomiozin) bulshiq et belogi bolip bulshiq et toqimasinan duzli eritpeler járdeminde ekstratsiya qilainadi. Payda bolǵan ekstratsiyalar suw menen suyitirilip yamasa dializ qilip shókpege tusiriledi. Miozin bulshiq et beloklariniń 55% in payda etedi. Bul beloktiń iziolektrik toshkasi pH=5,5 de kórinedi. .Jańa soyilǵan haywan bulshiq eti toqimasinan alip maydalanadi. Bul kórinis +2⁰S da alip bariladi. 100 g maydalanǵan bulshiq etke 300 ml 0,15 M fosfat buferiniń 0,3 M KCl daǵi eritpesinen salip ekstratsiya qilinadi. Ekstratsiya -1⁰S da 10 minut aralastirilip alip bariladi. Keyin aralaspaǵa xana temperaturasindaǵi suwdan qosip kolemi 1000 ml ge jetkiziledi. Hám marli arqali filtirlenedi keyin filtrat mashalka menen aktiomozin shókpesi payda bolǵansha aralastirip turiladi (1-2 saat) kerek boladi. Shókpe sentrofuga qilinip ajratip alinadi. Sonnan keyin suyiqliqqa 0⁰S ǵa shekem suyiltirilǵan 1500 ml disstilengen suw 10 min dawaminda aralastirip qosiladi 2 saat qaldiradi. Sońǵi waqitta mioziniń shókpesi sentrefuga qilinip miozen ajratip alinadi hám oniń izioelektrik toshkasi aniqlanadi.

Keratin tarǵil bulshiq etiniń kerekli bólimi esaplanadi.Skilet bulshiq et quraminda kreatiniń muǵdari 400-500 mg% jurek bulshiq etinde kreatinin 2-3 marte kem boladi. Miy toqimasinda misali 100 mg% muǵdarinda keratin bar.

Bulshiq et toqimasinda keratin erkin jaǵdayda hám fosforli prosessi (keratinfosfat, fosfokreatin) jaǵdayinda boladi. Kreatin fosfat makroergik birikpe bolip kletkada energiya deregi esaplanadi. Bulshiq etlerdiń qisqariwi barliq energiya esabinan payda boladi, yaǵniy ATF esabinan ATF niń regeneratsiyasi keratinfosfattaǵi energiyaǵa bay zat kreatinkinaza qatnasiwi esabinda baradi.

№ 1- Laboratoriyaliq jumis

Тema: Analitik, fizkolloid hám biologiyaliq ximiya laboratoriyasinda qollanilatuǵin ásbaplar hám qáwipsizlik texnika qaǵiydalari menen tanisiw. Kationlardiń analitik toparlarǵa bóliniwi. Birinshi analitik gruppa kationlari.