1. Analitik ximiya páni hám oniń metodlari. Analitik ximiya pániniń awil xojaliq pánleri menen baylanisliǵi

Fosfatidler. Ózleriniń elementar qurami jaǵinan neytral maylarǵa jaqin bolip, quraminda fosfor hám azot elementleri boliwi menen olardan ózgeshelenedi.

Uliwma fosfatidlerdi neytral maylardiń tuwindilari dep esaplaw mumkin, sebebi may quramindaǵi gliseringe birigip kiyatirǵan ush may kislotalardan biri fosfor kislota qaldiǵina ush may kislotalariniń biri fosfor kislota qaldiǵina almasadi hám ol óz náwbetinde xolin, koalamin, serin yamasa basqa azotli birikpeler menen birigip, fosfatidler molekulasina birigip kiyatirǵan azotli organik birikpege qarap bir neshe turge bólinedi: xolin fosfatidler (lesitinler), qolamin fosfatidler (kefalinler), serin fosfatidler, asetal fosfatidler, inozit fosfatidler, sfingofisfatidler t.b.

Maylardi asqazan-ishek jolinda sińiriliwi hám bul prosesste qatnasiwshi kislotalarda hám fermentlerdiń roli úlken. Maylar awiz bosliǵinda hesh qanday fermentativ tásirge ushramaydi. Sebebi silekey quraminda maylardi tarqatatuǵin hesh qanday fermentler joq. Asqazanda az muǵdarda lipaza fermenti bolip, maylardi tarqatadi. Asqazan shiresinde lipaza fermentiniń aktivliginiń tómenligi, pH ortaliq kórsetkishi menen belgilenedi. Asqazan shiresi pH ortaliǵi pás bolǵanliǵi ferment aktivligin páseytiredi. Bunnan tisqari lipaza fermenti emulsiyalanǵan maylarǵa tásir qiladi. Asqazanda bolsa maylardi emulsiyalawshi jaǵday joq. Soniń ushin hám maylar asqazannan ózgerissiz ishekke ótedi. Ishek maylardiń sińiriliwiniń tiykarǵi jeri esaplanadi. aWQAT penen on eki barmaqli ishekke tusken maylar ót kislotalari hám asqazan asti bezi shiresi menen ózara tásirlesedi. Bunnan tisqari asqazan shiresi quramindaǵi xlorid kislota HCl, ishek pankreatik shire quramindaǵi karbonatlar menen neytrallanadi.

Maylar tirkarinan ót kislotalari tásirinde emulsiyalanadi. Ót kislotalarina xolot hám dezoksixolot, litoxolot kislotalari kiredi. Asqazan asti bezi shiresi lipaza fermentinen tisqari may kislota efirlerin gidrolizlewshi esterazani saqlaydi. Fosfolipidlerdi bolsa pankreatik shire quramindaǵi fosfolipazani gidrolizleydi. Maylardi gidroliz ónimleri jińishke ishekte soriladi.

May hám may kislota ishekte ót kislotalari tásir etiwi sebepli juda mayda bólekshelerden ibarat emulsiya payda boladi. Maylardiń emulsiyalaniwi olardiń lipazalar tásirinde gliserin hám may kislotalarina tarqaliwin táminlep ǵana qalmay, bálki xilomikronlar kórinisinde ishek diywali arqali soriliwina hám imkaniyat beredi.

Solay etip, jińishke ishekte sińiriliw dawaminda lipidlerdiń derlik yarimi erkin may kislotalari hám gliseringe shekem tarqaladi, qalǵan bólimi mono, di hám trigliseridler kórinisinde boladi. Uzin sinjirli toyinǵan hám toyinbaǵan may kislotalar jińishke ishekten limfaǵa sorilip kókrek joli menen qan aǵimina quyiladi. Kelterek shinjirli may kilotalari qan aylanisina tusedi. Glisiridler bolsa xilomikronlar kórinisinde kókrek joli limpasina sorilip, soń qan aǵimina ótedi.

2.Gliserindi oksidleniw prossessi. Azat gliserin oksidleniwi ushin, aldin ol ATF qatnasiwinda fosforlaniwi kerek. Fosforlaniw nátiyjesinde fosfogliserin kislota menen fosfogliserin aldegid payda boladi. Payda bolǵan fosfogliserin kislota NAD qatnasinda fosfogliserin aldegidine aylanadi.

May kislotalariniń α-oksidleniwi. May kislotalariniń oksidleniw mexanizmi nemis fiziologi Knopp tárepinen 1904 jilda aytilǵan gipoteza tiykarinda jaratilǵan. Knopp haywanlar organizmindegi tabiiy may kislotalar almasiwin úyreniw juzesinen ótkezilgen tájriybelerinde bul kislotalar oksidleniwi sebepli olarda birden keminde eki uglerodli birikpe ajralip shiǵiwin hám nátiyjede shinjirdaǵi uglerod atomlariniń sani ekige kemeyiwin guzetken. Bul prosesste hár dayim karboksil gruppaǵa qaraǵanda α-jaǵdayda jaylasqan uglerod atomi oksidlenedi. Soniń ushin bul prosess may kislotalariniń α-oksidleniwi dep ataladi.

Maylardi α-oksidleniwi kóbinese toqimalarda payda boladi. Sol sebepten bawirda, ópkede, buyrek hám jurekte boladi. Oksidleniw jeri kletka mitoxondriyasida boladi. Kishi uglerod shinjirli kislotalar (4-10) mitoxondriyalarǵa kiredi. Uzin uglerod jinjirli may kilotalar (12 hám onnan artiq) mitoxondriyaniń ishki membranasinan óte almaydi. May kislotalariniń oksidleniw ushin erkin may kislotlari emes, bálki olardiń aktivlengen qásiyetleri qatnasiwi aniqlandi. Reaksiya nátiyjesinde ajralip shiǵatuǵin eki uglerodli birikpe asetat kislota emes, bálki asetil-KoA boladi.

May kislotalar tarqaliwdan aldin KoA járdeminde aktivlesip, koferment-A ǵa aylaniwi kerek. Oksidleniw prosessiniń birinshi basqishinda erkin may kislota koferment A hám ATF menen ózara reaksiyaǵa kirisip, may kislotalariniń energiyaǵa bay bolǵan usili sintezleydi.

3.Maylardi, trigliseridlerdi hám fosfolipidlerdiń payda boliwi. Maylar payda boliw prosessi quramali prosess bolip, bunda fermentler qatnasadi. Sol waqitta bul fermentler sistemasi taza halda ajratip alinǵan. Fermentler kletka mitoxondriya hám sitoplazmasinda tabilǵan. May kislotalarin payda etiwshi tiykarǵi derek asetil KoA esaplanadi. Bunnan tisqari may kislotalar payda boliwinda asetil KoAdan tisqari malonat kislota qatnasiwi aniqlanǵan.

Trigliseridlerdiń payda boliwi tiykarinan bawirda hám may toqimlarinda gliserin hám may kislotalari qatnasiwinda ámelge asadi. Reaksiyaniń birinshi basqishinda gliserin ATF hámde gliserokinaza fermenti tásirinde fosforlanadi hám gliserofosfat yamasa fosfogliserat kislota payda boladi. Bul payda bolǵan ónim may kislotalariniń kofermentli birikpeleri menen ańsatliq penen reaksiyaǵa kirisip, fosfotid kislota payda etedi. Payda bolǵan fosfotid kislota fosfotaza fermenti qatnasinda digliseridti payda etedi. Náwbettegi reaksiyada digliserid jáne bir molekula may kislotasiniń kofermenti menen reaksiyaǵa kirisip, maylardi payda etedi.

Fosfotidlerdiń payda boliwi. Fosfotidlardiń payda boliwindaǵi baslanǵish reaksiyalar trigliseridlerdi biosintezine úqsas. Misali: lesitin sintezleniwinde xolin aldin ATF menen reaksiyaǵa kirisip xolinfosfat payda etedi. Soń xolin aktivlesip, digliserid penen reaksiyaǵa kirisip, fosfotidlerdi payda etedi.