1. Analitik ximiya páni hám oniń metodlari. Analitik ximiya pániniń awil xojaliq pánleri menen baylanisliǵi

6-TEMA: BIOLOGIYALIQ XIMIYA PÁNI. VITAMINLER BIOXIMIYASI

Jobasi:

1.Biologiyaqliq ximiya páni hám oniń áhmiyeti.

2.Biologiyaliq ximiya pániniń rawajlaniw tariyxi.

3.Vitaminlerdiń nomenklaturasi hám táriypi.

4. D, E, K, S gruppa vitaminleri.

5. V,V₁, V₂,V₅V₆,V₁₂ vitaminleri.

5. Mayda eriytuǵin vitaminlerdiń qasiyetleri.

Biologiyaliq ximiya pán bolip, ol (grekshe bios-ómir) ómir ximiyasi, tiri materiya ximiyasi mánisin ańlatadi. Pánniń tiykarǵi waziypasi–tiri organizimlerdiń ximiyaliq qurami hámde olarda ótetuǵin hám olardiń jasawi ushin áhmiyetke iye bolǵan ximyaliq prosesslerdiń órgerislerinen ibarat.

Hár qanday tiri organizmniń jasawiniń tiykari zat almasiw prosesi quraydi. Bul prosess, aziqliq ónimler menen qabil etilgen zatlardan sol organizmge saykes bolǵan jańa organik zatlar sintezleniwi– assimilyasiya hám organizmdegi organik zatlar bir waqittiń ózinde qayta tarqaliwi–disimilyatsiyadan ibarat. Bular organizmde bir waqittiń ózinde payda bolip, zatlar almasiwiniń ajralmas eki tárepin quraydi. Zatlar almasiwisiz organizm jasay almaydi, demek óledi.

Organizmde, yamasa kletkalarda payda bolatuǵin ximiyaliq ózgerislerde tiykarǵi roldi beloklar orinlaydi. Belokli zatlar eń belgili tabiiy birikpelerdiń biri, XX asr 70-80-jillarda F. Engels ilimpazi ómir bul belokli denelerdiń jasaw kórinisi hám bul kórinis belok deneleriniń ximiyaliq tiykarǵi bólimleriniń turaqli jaǵdayi jańalanip, ózgerip turiwi menen belgilenedi. Bul óz náwbetinde zat almasiw dep tusindiriledi.

Tabiyatta biz biletuǵin eń mayda, ápiwayi tiri haywan beloklariniń mayda bólekshelerinen ibarat boladi.

Organizmniń quramali boliwi menen olar protoplazmasiniń quraminda hár qiyli belok bolmaǵan (lipid, uglevod siyaqlii) zatlar payda bola baslaydi. Lekin bul organizmniń jasawinda belokli zatlardiń roli tómendegilerden derek beredi, kerisinshe organizmde ótetuǵin zat almasiw prosesiniń quramaliliǵin hám belok funksiyasiniń artqaninan derek beredi.

Zatlar almasiw quramali prosess bolip buni uyreniw bioximiyaniń waziypasi bolip esaplanadi.

Bioximiya basqa pánlerge qaraǵanda jas pán bolip, XIX-asrdiń aqiri XX-asr baslarinda ǵarezsiz pán sipatinda ajralip shiqti. Soǵan deyin bioximiyaǵa tiyisli máselelerdi organikaliq ximiya hám fiziyalogiya hár tarepleme uyrenip kelgen.

Organikaliq ximiya páni quraminda uglerod elementlerin tutiwshi birikpelerdiń qásiyetlerin, duzilislerin hám olardi sintez etiw jollari uyrenilgen. Bul zatlar tiykarinan tiri organizmlerde keń tarqalǵan.

Fiziyalogiya bolsa organizimde hám oniń ayrim bólimleri-organlarda toqima hám kletkalarda ótetuǵin jasaw prosessinde birge zatlar almasiwina baylanisli bolǵan ximiyaliq reaksiyalardiń biologiyaliq áhmiyeti hám uyreniledi.

Solay etip, bioximiya organik ximiya menen fiziyologiya páni rawajlaniwiniń nizamli nátiyjesi bolip esaplanadi. Házirgi waqitta ol oziniń óz aldina pán hám tekseriw usillarina iye bolǵan ǵarezsiz pán.

Bioximiya páni óz xarakteri jaǵinan tábiyat pánleri qatarina hám kiredi. Bioximiyaliq maǵlumatlarǵa iye bolmastan turip, tiri organizmdegi zatlar almasiwiniń patologiyaliq ózgerislerdi aniqlap bolmaydi. Organizmdegi hár turli keselliklerdi aniqlap hám olardi emlew jumislarin jaqsi alip bariw uchin, álbette bioximiyaliq maǵluwmatlardan paydalaniladi.

Miynet hám sporttiń tiri organizm ushin áhmiyetin, olardiń zat almasiw prosessine baylanisliǵin, hár turli dárilik hám záharli preparatlardiń haywan organizmine tásir etiw mexanizmin aniqlawda hám bul pánniń roli ulken. Bioximiya páni-fiziologiya, organic ximiya, farmakologiya, aziqlaniw, miynet gigienasi, fizkultura hám basqa pánler menen juda bekkem baylanista boladi.

Bioximiya pánin tereń ózlestiriw zooqániyge veterinar shipakerlerge haywan ushin tuwri rasion duziwge, sharwa mallariniń ónimdarliǵin arttiriwǵa, yaǵniy sutli, góshli hám junli jańa-jańa porodalardi jaratiwǵa imkaniyat beredi.

Bioximiya pániniń rawajlaniwi XVIII ásrden baslanip, bul waqit yadroximiya waqti dep ataǵan. Bul waqitti tusindiriwde haywan hám adamlar organizmi ximiyaliq elementlerden duzilgen bolip, olardiń artiwi yamasa kemeyiwi nátiyjesinde organizmde hár turli kaselikler payda boldi.

XVIII ásrde biologiya páni boyinsha teoriyaliq bilimlerdiń jetispegenligi idealistic teoriyalardiń payda boliwina sebepshi bolǵan, 1848 jilda shved ximigi I.Berseius idealistik teoiyani qollap, oniń tiykarinda vitalistik yaǵniy ómirlik kishi teoriyani jaratti. Haywanlar organizminde zat almasiw posesslerinde fermentlerdiń aktiv qatnasiwinda hám fermentler peptid hám aminokislotalardan duzilgen joqari molekulali belokli zatlar ekenligin rus ilimpazi A. Danilevskiy aniqlap berdi, ol birinshi bolip Rossiyada Kazan universiteti qasinda bioximiya kafedrasin duzdi.

Bioximiya pániniń rawajlaniwina ózleriniń ilim izertlew jumislari menen juda ulken ules qosqan rus fiziolog ilimpazlari qatarlarina I.M.Sechenev, I.P. Pavlov, M.V.Nenskiy, A.A.Kudryavsevlardi kiritiw mumkin.

I.P. Pavlovtiń fiziologiya hám bioximiya páni aldindaǵi xizmetleri juda ulken. Ol qan aylaniw, as sińiriw, nerv sistemasi hám bioximiyaniń basqa bólimlerine tiyisli bir qansha ilmiy jańaliqlar isledi, bular házir hám ulken ahmiyetke iye.

1921 jilda akademik A.N.Bax bashliǵinda birinshi bolip Den sawliqti saqlaw xalq komissarliǵina qarasli Bioximiya ilim tekseriw institutin duzdi hám bul institut házir oniń ati menen ataladi.

Keyinshelik 1925 jilda A.B.Palladin basshliǵinda Ukraina Respublikasi Pánler akademiyasinda Bioximiya instituti payda boldi.

Bioximiya páni jetiskenliklerinen sanaat, medisina, awil xojaliǵi, veterinariya, mikrobiologiya hám basqa tarawlarda juda keń kólemde paydalanilmaqta. Soniń ushin hám oniń bul tarawlari házirgi waqitta óz aldina pán sipatinda haywanlar bioximiyasi, ósimlikler bioximiyasi, mikroorganizmler bioximiyasi, adam bioximiyasi hám texnik bioximiya dep tán alinatuǵin boldi. Keyingi jillarda uliwma biologiya pánlerin rawajlandiriwǵa ulken itibar berilmekte. Buǵan misal etip, qalq xojaliǵinda molekulyar biologiya hám molekulyar genetika jańaliqlarinan paydalaniw hám olardi rawajlandiriw hámde medisina, awil xojaliǵi hám sanaatta fizikaliq ximiya hám biotexnologiya pánleriniń jańaliqlarinan paydalaniw hám olardi keleshekte rawajlandiriw tarawlarinda islenip atirǵan jumislardi kórsetiw mumkin.

XX - ásirdiń baslarina shekem ayrim ilimpazlardiń pikirinshe tiri organizm normal jasawi ushin awqat quramindaǵi beloklar, maylar, uglevodlar mineral zatlar hám suw jeterli dep esaplanǵan. Keyinshelik tekseriwlerge kóre organizmniń den sawliǵi bekkem bolip jasawi, ósiwi hám miynet islewge jaramli boliwi ushin aziq awqat ónimleri quraminda joqarida aytilǵan zatlardan tisqari jáne qandayda bir zat boliwi kerekligi aniqlanǵan.

Bunday áhmiyetli juwmaqtiń shiǵariliwinda rus ilimpazi N.I.Luninniń 80-jillardaǵi ilmiy izertlewleri ulken áhmiyetke iye boldi.

N.I.Lunin tishqanlar ustinde tájriybe ótkezip, bir gruppa tishqanlardi tabiyǵiy sut hám ekinshi gruppasi sut quraminda ushraytuǵin aziqliq zatlar: may karbon suw, belok, mineral duzlar aralaspasi, yaǵniy jasalma sut penen baǵilip, olardiń jasawi guzetilgen. Bul waqitta tábiyǵiy sut penen aziqlanǵan tishqanlar kesellenbey ekinshi gruppa tishqanlar ósiwden toqtap bir aydan soń óle baslaǵan.

N.I.Luninniń ilmiy jumisi keyinshelik Q.A.Sosnin óziniń ilmiy izertlewlerinde tastiyiqlaydi.