1. Atmosfera haqida tushuncha. Atmosferaning tuzilishi va tarkibi

Atmosferada iqlim hosil qiluvchi uchta asosiy jarayon ro‘y beradi: a) Quyosh radiatsiyasi; b) atmosfera xarakati; v) nam aylanishi.

Atmosferaning tarkibi. Yer tabiatining bir qismi sifatida uzoq geologik davr mobaynida shakllangan. Atmosfera doimiy va vaqtincha tarkiblardan iborat.

Atmosferaning doimiy tarkibi turli xil gazlar aralashmasidan iborat. L. P. SHubaev (1975) ma’lumoti bo‘yicha quruq havoning tarkibida quyidagi gazlar mavjud:

- azot (78,10%),

-kislorod (20,93%),

- argon (0,93%),

- karbonat angidrid (0,03%),

vodorod, geliy, neon, kripton, ksenon va boshqalar (0,01%). Kislorod atmosferada ozon ko‘rinishida ham uchraydi.

Atmosfera tarkibini shakllanishida uchta bosqich ajratiladi:

1) Yerning dastlabki atmosferasi suv bug‘lari, vodorod ammiak va vodorod sulfatidan iborat bo‘lgan. Suv bug‘lari Quyoshning ultrabinafsha nurlari ta’sirida vodorod bilan kislorodga parchalanib turgan bo‘lsa xam, u vaqtdagi atmosferada erkin kislorod bo‘lmagan. Erkin kislorod ammiak oksidlanib, azot va suvga aylanishiga, shuningdek metan bilan uglerodning oksidlanishiga sarf bo‘lgan. Vodorodning bir qismi kosmik fazoga tarqalib turgan. Karbonat angidrid Yer po‘stining boshqa elementlari bilan reaktsiyaga kirishib, oxaktosh va boshqa karbonatli jinslarni hosil qilgan;

2) ikkinchi bosqichda atmosfera karbonat angidriddan iborat bo‘lgan. Karbonat angidrid vulkanlar otilganda mantiyadan chiqib kelgan. Qadimda vulkanlar ko‘p otilib turgan.

3) uchinchi bosqich paleozoyning oxiridan boshlangan. Mazkur davrdan boshlab atmosfera tarkibi xozirgi holatga ega bo‘lgan. Bunday havo tarkibining tarkib topishida va saqlanib qolishida tirik mavjudotlar muhim o‘rin tutgan (V.I.Vernadskiy).

Azot atmosferada katta miqdorni tashkil qiladi (78%). Uning manbai ammiak bo‘lishi mumkin (4NH+3O₂=2N₂+6H₂O). Azot bog‘langan holda organik birikmalarda keng tarqalgan. Bunday azot asosan bakteriyalarning erkin azotnng to‘plashidan hosil bo‘ladi. Azotning birikmalardan ajralib chiqishi xam asosan bakteriyalar ta’sirida ro‘y beradi. Atmosferada azot kislorod aralashmasi rolini o‘ynab, oksidlanish sur’atini va biologik jarayonlarini tartibga solib turadi. Azot uncha faol emas, ammo atmosferada eng keng tarqalgan gaz. Azot juda ko‘p organizmlar tomonidan bevosita havodan emas, balki azot to‘playdigan bakteriyalar va suv o‘tlari orqali o‘zlashtiriladi.