1-bob. O’zbekistonda raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi iqtisodiy o’sish va aholining turmush darajasini oshirishning asosiy omili sifatida

Raqamli iqtisodiyotda ijobiy jixatlar
Kamdan-kam xollarni istisno kilganda, dunyoda Raqamli iqtisodiyot xakida yozilayotgan xar bir narsa ijobiy, ma’kullovchi xarakterga ega buladi. Darxakikat, Uzbekistan Respublikasida Raqamli iqtisodiyot karshi xar kanday buyurtma ishlarni befoyda kilib kuyishi va mamlakatda kulay ishbilarmonlik muxiti yaratishi mumkin. Raqamli iqtisodiyot kuyidagi vazifalar tuplamini bajarishi mumkin:
1 .Raqamli iqtisodiyot bizga ilk marta shaxar, mintaka, tarmok, butun mamlakat xalk xujaligi iqtisodiyotini umumiy bir maydon sifatida kurishga imkon beradi. Bu, masalan, «Biznesning Raqamli diagnostika laboratoriyasi»ga yangi maxsulot va bozorlar yaratishga, mavjud bozorlarni eng ilgor tovar ishlab chikaruvchilar manfaatlariga mos xolda strukturalash, sun’iy intellektdan foydalanish asosida boshkaruv tizimini optimallashtirishga imkon beradi.
2. Muxim infratuzilmani ximoya kilish darajasini oshirish.
3.Raqamli iqtisodiyotning konunchilik bazasini shakllantirishish.
4.Raqamli iqtisodiyotda jinoyatchilikning kattik ta’kib kilinishi.
5.Xukuklarni Raqamli kodlarga utkazishga tayyorlik.
6.Butun xalk xujaligi uchun Raqamli iqtisodiyot umumiy universal standartlari ishlab chikish.
7. Xukumat, biznes va jamiyat uchun uzaR° alokalar umumiy qoidalariga utish.
8.Raqamli iqtisodiyotdan mamlakatda tizimli ishsizlik, axolining xarid layokati va turmush darajasining pasayishi, sanoat va kishlok xujaligi ishlab chikarishi pasayishi, davlat byudjet daromadlarining pasayishiga olib keladigan vayron kiluvchi sifatida emas, balgi xalkxujaligining real sektori poydevori sifatida foydalanish.
9.Aklli shaxar, aklli milistiya, aklli temir yullar va x.k. - fukarolar xayot sifatining yaxshilanishi.
10.Raqamli iqtisodiyotning yukori usish sur’ati va Raqamli iqtisodiyotning iqtisodiy samaradorligi.
11.Umumiy raqamlashtirishga taxdidlarni, mutaxassislar va jamiyatning bu mavzudagi suxbai chukurligi va ochikligini anglab etish.
Raqamli iqtisodiyotda salbiy jixatlar
Mazkur ukuv kullanmasida Raqamli iqtisodiyot lobbistika yovdashuvi nuktai nazarndan xalk xujaligining ^z-uzidan mavjud bulgan kismi sifatida emas, birinchi urinda bir million tonna virtual oltin, oltindollar standartidan voz kechilgandan sung jaxon iqtisodiyotini ikkinchi Buyuk depressiya xavfi oldiga olib kelgan 1000 trillion dollar xech narsa bilan ta’minlanmagan derivatdan iborat bulgan AЩ11 davlat lobbistikasi eksport kilinadigan vositasi sifatida kurib chikamiz.
Shunday kilib, lobbistika yondashuvi asosida, ma’naviy omilni xisobga olgan xolda Raqamli iqtisodiyotni baxolashda insoniyat uzra muallak turgan jiddiy xavfning kulamini ochib berishga xarakat kilib kuramiz.
Tadkikotda suz boradigan xavflar unga an’anaviy karashda ochib beriladigan Raqamli iqtisodiyot risklaridan bir muncha ortik xisoblanadi.
Ma’naviy nuktai nazardan kurishimiz mumkinki, Raqamli iqtisodiyotning vazifasi dunyo pul tizimini tugatish xisoblanadi. Xamma pullarni yuk kilish. Bugungi kun da pul - shartli narsa, xuddi papuaslarda shisha munchoklar kabi xech narsa bilan ta’minlanmagan. Bizda banklarda pul emas, raqamlar yotadi. Biz bu raqamlarni yana utkazamiz. Virus xamma raqamlarni yuk kilishi, bizni va davlatimizni bir kunda kashshok kilib kuyishi mumkin. GATA nuktai nazaridan AKSh davlat lobbistika vositasi sifatida Raqamli iqtisodiyotning maksadi - barcha xukumatlar ustidan, butun savdo va sanoat ustidan, istisnosiz xar bir kishi ustidan total nazoratdir. Bularning barchasi extimoliy salbiy jixatlar xisoblanadi. Bunday taxminlarga kelish uchun tinglovchilar va ukuvchilar bilan birga Raqamli iqtisodiyot asoslariga murojaat kilish va Raqamli iqtisodiyotni ishlab chikishning negizida nimalar yotganligini tushunishga tugri keldi.
Birok Raqamli iqtisodiyotda ma’naviy tarkibiy kiem yukligida u xar kanday mamlakatni samarali boshkarish va tulik sharx kilish uchun maydoncha xisoblanadi. Fark fakat Raqamli iqtisodiyotda ma’naviy tarkibiy kiem bor yoki yukligidadir. Raqamli iqtisodiyotda ma’naiy tarkibiy kiemdan kochib kutilib bulmaydi. Ma’naviy tarkibiy kiemni pisand kilmaslik esa xar kanday iqtisodiyot va xar kanday davlatning vayron bulishiga olib keladi.
Sberbank Alibaba ga karshi Raqamli platformalarning rivojlanish soxasida yorkin misollardan biri sifatida Alibaba tizimiga ega bulgan Xitoyni keltirib utish mumkin. Undan foydalanish tajribasi shuni kursatadiki, ma’lumotlar tuplash iqtisodiyotning turli sektorlariga ekspansiya uchun uta rakobatli ustunliklar yaratadi. Agar bizda shunga uxshash narsa kilinmasa, jiddiy risklar yuzaga kelishi mumkin. Davlatimiz Alibaba tomonidan taxdid kurishidan bu tizimni xarid kilishga solik joriy kilish goyasi deb kursatiladi.
Alibaba bu - oddiygina Raqamli platforma emas, balki platformalar ekotizimidir. Tushunarliki, bunday ekotizim kudrati aloxida platformalar kuchdan katta buladi. Xatto AKSh xam hozirgi kunda bu poygada yutkazmokda, chunki u erda turli platformalarni integrastiya kilishga tugri keladi, Xitoyda esa bu soxada rivojlanish samaradorlikni oshirish xisobiga - bir platformadan boshka platformaga karab astasekinlik bilan ruy beradi.
Davlatning roli. Raqamli iqtisodiyotga utish kabi global ishda kup narsa davlatning pozistiyasiga boglik. Barchasi xamma narsani birlashtiradigan va «raqam»ga utkazadigan yagona davlat platformasiga borib taklmasligi muxim: «Davlatning vazifasi shundan iboratki, biznesning uriga biron narsa kilish emas, oddiygina biznesga xapal bermaslikdir».
Xitoyda Alibaba tizimi davlat uning uchun kandaydir platforma yaratgani tufayli paydo bulmagan. U bunday platforma paydo bulishi uchun 38sharoit yaratdi, xolos. G archi davlat Alibaba ga yordam beradigan bulsada, bu davlat korporastiyasi emas, tijorat korxonasi sanaladi va uning xizmatlaridan rakobatbardosh ekanligi uchun foydalaniladi.
Davlatning vazifasi — umumiy koidalar yaratish, biznes esa uzgaRa boshlaydi, chunki ishbilarmonlik muxiti uzgaradi va rakobat usadi. Agar 15-20 yil oldin respublikamizda AT dan foydalanish xisobip golib chikishning imkoni bulmagan bulmasa, kompaniya usishi yoki bozordan chikib ketishiga boglik buladi. Bu elektron xujjat aylanmasi misolida yaxshi kurinadi. Buni kullaydiganlar asta-sekinlik bilan bozor ujushini yukotadi.
Jidstiy kumulyativ samara yangi umumiy platforma yaratish tufayli emas, balki xar biri uz ishi bilan shugullanadigan kuplab mustakil tashkilotlar va maxsulotlar yigindisi bilan chambarchas boglik bulgan infratuzilma paydo bulishi tufayli uringa ega bulishi mumkin. Lekin bunda standartlar va protokollarni eng yukori sifat darajasida ishlab chikish muxim axamiyat kasb etadi.
Bizning fikrimnzcha, bu - davlatni uning maksadlari bilan dustlashtirib kuyadigan kadam, uz natijalaridan iqtisodiyot extiyoasharini belgilab berishi mumkin bulgan fandan manfaatdor bulgan biznes.
Boshkacha kilib aytganda, Raqamli iqtisodiyot davlat, biznes va fanni birlashtirishi mumkin.
Raqamli iqtisodiyot kuyidagicha ta’riflanadi: «asosiy ishlab chikarish omillari Raqamli kurinishdagi ma’lumotlar xisoblangan xujalik faoliyati, katta xajmdagi ma’lumotlardan foydalanish va xujalik yuritishning an’anaviy shakllari bilan takkoslaganda xar xil ishlab chikarish faoliyati turlari, texnologiyalar, asbob-uskunalar, tovarlar va xizmatlar etkazib berish, saklash va sotish samaradorligini oshirishga imkon beradigan taxlil natijalaridan foydalanish».
Boshka xalkaro tizimlar va amaliy mexanizmlar bilan birga bula olishga erishish uchun «umumiy darcha» mexanizmidagi ma’lumotlar modellari va xujjatlar xalkaro standartlar va tavsiyalar asosida tashkil kilinishi lozim. Uygunlashtirish lozim bulgan xabarlar va xujjatlar boshlangich ruyxati ma’lumotlarini kamrab oladigan ma’lumotlar ruyxatini tuzishda, shuningdek, milliy ma’lumotlar belgilash zarur.
Uzbekistonda elektron tijoratning rivojlanishini shartli ravishda ikkn davrga ajratish mumkin: 2015 yilgacha bulgan va undan keyingi davr. 2015 yilgacha bizning mamlakatda normativ-xuku kiy baza ishlab chikish va tayyorlash buyicha faol ishlar olib borilgan.
2015 yil Uzbekiston Respublikasida 2015-2018 yillarda elektron tijoratni rivojlantirish Konstepstiyasi kabul kilindi, u urta muddatli istikbolda elektron tijoratni rivojlantirishning asosiy yunapishlarini, rakobatli muxitni kengaytirish, zamonaviy infratuzilmani ustirish va kushimcha ish urinlari yaratish, shuningdek,
elektron tijorat xakidagi konunchilikni yanada takomillashtirish shakllari va yullarini belgilab berdi.
Birok, bugungi kunga kelib, konstepstiyada aks ettirilgan choratadbirlar tulik amalga oshirilmagani xakida gapirish mumkin. Masalan, normativ-xukukiy bazada elektron tijoratni rivojlantirishga karatilgan kator karorlar kabul kilinmagan. Xususan, elektron tijoratda elektron xabarlar yoki elektron xujjatlar ommaviy junatmalari, reklamani joylashtirish tartibi tasdiklanmagan.
Shu bilan bir paytda, 2018 yil 14 mayda Uzbekiston Respublikasi Prezidenta Shavkat Mirziyoev «Elektron tijoratni jadal rivojlantirish buyicha chora-tadbirlar tugrisida»gi Karorni imzoladi. Ushbu xujjatda Uzbekistonda elektron tijoratni takomillashtirishga karatilgan kator choralar aks ettirilgan.
Umuman olganda, aytish mumkinki, Uzbekiston ushbu yunalishda, fakat tez rivojlanadigan tarmokda yul kuyish mumkin bulmagan darajada sekin va chuzib xarakatlanmokda.
Ta’kidlash joizki, bugungi kunda foydalanuvchilar ozik-ovkat maxsulotlariga buyurtma berish uchun Telegram botlaridan faol foydalanmokda. Uzbekistonlik iste’molchilar, shuningdek, internet tarmogi yoki telefoniya xizmatlari uchun mobil ilovalar vositasida faol pul tulamokda. Bu esa Uzbekiston axolisi elektron bitimlarni amalga oshirishga ishonishidan dalolat beradi, fakat hozirgi kungacha foydalanuvchilar katta xarajatlar talab kilmaydigan kichik bitimlarni amalga oshirgan xolda urtacha xarid chekini oshirishga tayyor emaslar.
Uzbekistonda elektron bitimlar foydalanuvchisining urtacha soni 50 mingdan 200 ming sumgachani tashkil kiladi. Jaxon kursatkichlari bilan bir katorda uzbek iste’molchisi elektron bitim amalga oshirishda uyali aloka telefonidan foydalanadi, 40chunki u kulayrok bulib, bir kator kulay ilovalarga ega. Shunday kilib, mobil tijoratning rivojlanishi xakida gapirish va kiymati 800 OOO sumgacha bulgan internetga ulanish imkoniga ega bulgan telefonlar ishlab
chikarish usulidan foydalanish mumkin. Maxsulot tanlashga keladigan bulsak, kupchilik respovdentlar Internet orkali kiyim-bosh, shuningdek, maishiy texnika va elektronika xarid kilishni afzal kurgan. Avtomobil va kuchmas mulk predmetlari internet orkali eng kam xarid kilinadigan tovarlar buldi. Buni shu bilan izoxlash mumkinki, ayni paytda foydalanuvchi «onlayn» rejimida yirik mikdordagi pullarni berishga xali tayyor emas.
Bundan tashkari, foydalanuvchilar UzCard, VISA, MasterCard kabi tulov tizimlaridan faol foydalaniladi. Ommaviylik darajasi eng past tizimlar Union Pay, WebMoney va kriptovalyutalar xisoblanadi.
Maxsulotlarni onlayn xarid kilishdagi muammolarga keladigan bulsak, deyarli barcha respondentlar tulov vakgidagi kiyinchliklar, tovar xizmat sifatining pastligi, etkazib berish vakti uzokligi, shuningdek, narx kimmatligini aytib utgan.
Shunday kilib, ijtimoiy surov natijasida olingan ma’lumotlardan kelib chikib, Uzbekistonda elektron tijoratning rivojlanishinituxtatib turgan kator muammolar va kamchiliklarni aniklash mumkin:
1. Axolining elektron bitimlar tuzishga ishonmasligi.
2. Etkazib berish kiymati yukoriligi.
3. Tovar/xizmat sifatining pastligi
4. Firibagrlik.
5. Kompyuter savodxonligi darajasining pastligi.
Utkazilgan ijtimoiy surov shuni kursatadiki, Uzbekiston axolisi elektron bitimlar amalga oshirishga tayyor, birok ularni amalga oshirish vaktida foydalanuvchi uRtacha iste’molchini nari itaradigan va Uzbekistonda elektron tijoratning rivojlanishini sekinlashtiradigan kator muammolarga duch keladi.
Axborot texnologiyalari asri yangi koidapar belgilab berdi. Tor Doiradagi nazariyachi-olimlar uchun kizikarli bulgan Raqamli iqtisodiyot ulkan saloxiyatga ega bozor modeli xisoblanadi:
• axborot ustuvor tovar xisoblanadi, vaxolanki bu resurs umuman chegaralanmagan;
• tarmok bozori ulkan va demokratik, asosiysi unda tarmoklar chegaralari oson «yuvilib» ketadi;
• loyixa yoki kompaniya muvaffakiyatlari endi xodimlar soni va moliyaviy aktivlar xajmiga boglik emas;
• apparatli kuvvatlar kup martalik, universal, eskirmas va sifatini yukotmaydigan vositaga aylanadi;
• rakobat kurashi sharoitlari uzgaradi, axir Raqamli muxitda tezkor intellektual yechimlar har kanday kuchli jismoniy bazadan ustun keladi.
Istalgan moliyaviy auditor yoki AT-auditoridan surang. Kup pogonali, ulkan arxiekturaga ega tashkilot doimo ichki jarayonlarni nazorat kilish bilan boglik muammolarga ega buladi. Buning ustiga, keng tarmokli infratuzilma bu - kompaniyani sprinterlar musobakasida ishtirok etishga karor kilgan sumo kurashchisiga uxshatib kuyadi.
Raqamli axborot bozori bu - karor kilishdagi tezkorlik va osonlikdir. Salmokli ishlab chikarish bazasi bu erda oxirgi urinda turadi. Abadiy bulib kuringan va tarmok bozorlarida juda katga ulushlarga ega bulgan ulkan korporastiyalar sanokli yillar ichida umuman tarixga ega bulmagan kompaniyalarga urnini bushatib berdi.
Shunday kilib, «raqam» modasi utib ketishini poylab utirishga mumkin emas. Bu evolyustiyaning tabiiy va shafkatsiz boskichi bulib, unda utgan asr koidalari va kulamlari bilan yashayotganlar kolib ketadi. Bu yerda dinozavrlarga uxshatish juda urinli bulardi.
Axborot kancha turadi?
Axborot va u bilan boglik jarayonlar kiymati kaysi vositalar yordamida aniklanadi? Xisob-kitoblarni rejalashtirish tavsiya kilinadigan bir nechta usul mavjud.
Infonomika - nisbatan yangi fan bulib, axborot kiymatini iqtisodiy aktiv sifatida asoslab beradi. Uslubiyat mualliflari ma’lumotlarni aloxida fayllar bilan emas, balki kompleksli ravishda baxolashni tavsiya kiladi va axborot kiymatining asosiy mezonlaridan biri sifatida ochiklikdan foydalanishga chakiradi - axborot olish kanchalik kiyin bulsa, u shunchalik kimmat buladi.
Aloka kanallarini baxolash - axborot kiymati muayyan kommunikastiya sektori doirasida foyda, ta’sir darajasi, mikdori va manfaatdor tomonlar uchun ochikligi bilan belgilanadi.
Algoritmlarni monetizastiya kilish — bunda ularning iqtisodiy saloxiyati aniklanadigan jarayon. Baxolash algoritmi bu - muayyan, universal tovar bulib, turli bozorlar va tarmoklarda kullanishi mumkin. Axborot tovar sifatida ushbu boskichda jarayonlar, texnologiyalar va algoritmlarni iqtisodiy asoslab berish uchun javobgar bulgan markazlashtirilgan organga ega emas.
Shunday kilib, axborot aktivlarini baxolashda anik me’yorlar mavjud emas. Lekin aynan u udstaburon va tadbirkor kompanshlar va shaxslar oldida ulkan foyda olamini ochib beradi. Kim birinchi bulsa – u istaganini oladi, undan keyingilar esa fakat kolgan narsalarin olishi mumkin buladi.
Iqtisodiyotning Raqamli o’zgarishi. Biznes yuritishning eski sxemaparini yuz foiz anaxronizm (eskilik sarkiti) deb xisoblash uzokni kura bilmaslik bulardi. Tarmoklar urtasidagi chegaralar yuk bulmokda, yangi imkoniyatlar paydo bulmokda, lekin xar kanday tijorat munosabatlarining asosida doimo bitta oddiy istak - tovar yoki xizmat sotish yoki sotib olish yotadi.
Mavjud aktivlarni uzgargan uyin koidalariga ongli ravishda moslashtirish bunday vaziyatda yagona tugri va, asosiysi, samarali yechim hisoblanadi.
Kompaniya profiliga karab kichik o’zgarishlar bilan mavjud aktivlarni yangi axborot muxitiga integrastiya kilish jarayonida basis bulishi mumkin bulgan taxminiy sxema kuyidagicha buladi.
Raqamli iqtisodiyot bu kuyidagilarni uzgartirishdir:
• biznes yuritish modellari va mavjud xizmatlar portfeli.
• mijozlar va xamkorlar bilan munosabatlarda xulk-atvor standartlari
• personalii ukitish va motivastiya kilishga aloxida e’tibor qaratgan xoldagi korporativ madaniyat
• virtuallashtirish, bulut texnologiyalari joriy kilgan xolda AT-bulimlar javobgarlik darajasi va reglament.
• yangi texnologiyalar, muxitning dasturiy-apparat talablari, mijozlar va xamkorlarnng manfaatlarini xisobga olgan xolda kompaniya infratuzilmasi.
Kursatilgan sxema shunisi bilan dikkatga sazovorki, kursatilgan bandlardan istalgan birini yaxshilash maksadidagi o’zgarishlar jarayonga passiv aktivlarni chetda koldirgan xolda kompaniya biznes-modellari u bilan ishlaydigan elementlarni jalb kiladi. Fakat shu erda va hozir ishlash uchun kerak bulgan sektor uzgaradi.
Shunday kilib, Raqamli iqtisodiyot uzgaruvchan jismoniy aktivlarga nisbatan moyil buladi. Yangi texnologiyalarni deb mavjud fondlar va mexanizmlarni buzmaslik kerak.
O’z vaktida utkaziladigan audit va ruy berayotgan narsalarni yaxshi tushunish - tugri yunalishda xarakat boshlash uchun etarli stimullardir.