1-bob. O’zbekistonda raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi iqtisodiy o’sish va aholining turmush darajasini oshirishning asosiy omili sifatida

Raqamli iqtisodiyot risklari va muammolari
Yangi risklar va muammolar Raqamli texnologiyalarni rivojlantirish va keng joriy kilish bilan boglik, ularning orasida esa kuyidagilar asosiy xisoblanadi:
-mamlakatning «Raqamli suvereniteti»ga taxdid va davlatning Raqamli iqtisodiyot transchegaraviy dunyosidagi rolini kayta kurib chikish;
-xususiy xayotga daxl kilinishi/fukarolarni potenstial kuzatish;
-ma’lumotlar xavfsizlik darajasi pasayishi;
-past va urta malakali ish urinlari sonining kamayishi;
-biznes-modellar va uzaro aloka sxemalari muraksabligi darajasining ortishi;
-iqtisodiyotning barcha soxalarida rakobatning keskin kuchayishi;
-ishlab chikaruvchilar va istemolchilar xulk-avtor modellaridagi o’zgarishlar;
-ma’muriy va solik kodekslarini kayta kurib chikish zarurata
Raqamli iqtisodiyot rivojlanishining evolyustioi va reja asosidagi yullari. Raqamli iqtisodiyotni tashkil kilishga ikkiga birbiriga karama-karshi yondashuvni ajratib kursatish mumkin;
Reja iqtisodiyoti va bozor iqtisodiyoti.
Real xayotda amalga oshiriladigan barcha strategiyalar bu ikki yondashuvning kombinastiyasi xisoblanadi. Ushbu nomlar tanlab olinganligi bejiz emas, xuddi shu tarika ular reja iqtisodiyoti va bozor iqtisodiyoti bilan boglik tasavvurlar uygotishi xam bejiz emas.
Raqamli iqtisodiyot tashkil kilishga bozor yondashuvida kuzda tutiladiki, davlat optimal sharoitlar, birinchi navbatda, raqamli iqtisodiyot shakllanishi uchun kulay muxit yaratadi va bu bilan biznesning yangi sektorga u t a sh i n i ragbatlantiradi. Optimal sharoitlar normativxukukiy, iqtisodiy, ijtimoiy xarakterdagi uzaro boglik chora-tadbirlar majmuini va texnologik baza mavjudligini kuzda tutadi. Raqamli iqtisodiyotning ijobiy samarasi sezilarli darajada uning kulamiga boglik ekanligi sababli ushbu yondashuvni amalga oshirish uchun etarli
mikdordagi mustakil iqtisodiyot sub’ektlari - xususiy bizneslar mavjudligi zaruriy shart xisoblanadi.
Yangi muxitga tushib kolgach, xususiy biznes davlat rivojlanish institutlari bilan xamkorlikda Raqamli iqtisodiyot muxitining yanada rivojlanishini ragbatlantiradi. Umumiy xukukiy maydonda kuplab usish nuktalari shakllanib, ularning xar biri mos keluvchi sanoat yoki kompaniya manfaatlariga javob beradigan uziga xoslikdan iborat buladi. Astasekinlik bilan kengayar ekan, usish nuktalari Raqamli iqtisodiyotni barcha faoliyat soxalarida amalga oshirgan xolda bor makonlarni tuldiradigan “mozaika gilami”ni xosil kiladi va bu mazkur yondashuvning asosiy
ustunlgi xisoblanadi.
Uzbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 19 fevraldagi PF-5349 sonli “Axborot texnologiyalari va kommunikastiyalari soxasini yanada takomillashtirish buyicha chora-tadbirlar tugrisida”gi Farmonini ijro etish borasida, shuningdek, respublikamizda Raqamli iqtisodiyotni, davlat boshkaruv tizimida zamonaviy axborot texnologiyalarini jadal rivojlantirish buyicha sharoitlar yaratish, shuningdek, axborot xavfsizligini ta’minlash maksadida Vazirlar Maxkamasi 2018 yil 31 avgustda Raqamli iqtisodiyotning maksad va vazifalarini belgilab
beradigan «Uzbekiston Respublikasida Raqamli iqtisodiyotni joriy kilish va yanada rivojlantirish buyicha kushimcha chora-tadbirlar tugrisida»³ karor kabul kildi,
Raqamli iqtisodiyotni tashkil kilish ga reja asosidagi yondashuv davlat raxbarligi ostida infratuzilmaning boskichma-boskich rivojlanishni va mos keluvchi sektorlarni turli iqtisodiyot sub’ektlari bilan maksadli yunaltirilgan tarzda “tuldirish”ni nazarda tutadi. Bunda
Raqamli iqtisodiyot faoliyat kursatishi uchun texnologik bazis va infratuzilma shakllantirish xususiy biznesning (birinchi navbatda, kichik va urta biznesning) rivojlanishiga xizmat kiladigan sharoitlar yaratish bilan bir vaktda (yoki undan oldin) ruy beradi.
Rejali yondashuv doirasida texnologik bazis tor yunalishda, reja asosidagi Raqamli iqtisodiyotning ustuvor yunalishlariga muvofik rivojlanadi. Kolgan texnologiyalar yoki sust rivojlangan buladi yoki import kilinadi. Ikkinchi yondashuvning asosiy ustunligi yaratilayotgan infratuzilma bazsining universalligi va tezkorligi xisoblanadi.
Turli mamlakatlar strategiyalari. Kuplab rivojlangan mamlakatlar, ruy berishi lozim bulgan o’zgarishlar mukarrarligini tushunib, iqtisodiyotni raqamlashtirish tomon xarakatni ongli ravishda boshladilar. Bu yunalishni birinchilardan bulib ma’lum kilgan AQSH va Xitoy bugungi kunda Raqamli poygada norasmiy etakchilar sanaladi.
Ularning keyingi urinlarda Angliya, Evropa Ittifoki mamlakatlari, Avstraliya, Belorussiya va boshkalar turadi. Birok agar biz ularning strategik xujjatlari va rivojlanish dasturlariga e’tibor karatadigan bulsak, ma’lum bulishicha, ular tarkibida kuyidagilar yuk ekan:
1. Raqamli iqtisodiyot ifodalangan konstepstiyasi va strategic kurinishi;
2. Raqamli iqtisodiyotning barcha jixatlarini aks ettiradigan anik ta’rif;
3. mavjud iqtisodiyotga ta’sirni tavsiflash (mexnat unumdorligini oshirishdan tashkari);
4. boshka soxalarda ruy berishi lozim bulgan asosiy sifat o’zgarishlarini tavsiflash.
Bu dalillarni birlashtirgan xolda kayd etishga majburmizki, bironta, jumladan, etakchi mamlakatda xam Raqamli iqtisodiyot nima ekanligi va u kanday okibatlarga olib kelishi mumkinligi xakida tulakonli tushunish yuk. Kurinib turibdiki, Raqamli iqtisodiyot deganda kuplab mamlakatlar iste’molchilar bilan kommunikastiya va tulovlarning yangi shakllarini tushunadi, lekin iqtisodiy munosabatlar va boshkaruvchning yangi shakllarni emas. Aftidan, kupchilik mamlakatlar Raqamli iqtisodiyot tuzmaydi, balki mavjud iqtisodiy munosabtlarni
raqamlashtirish bilan shugullanadi, xolos. Bu faoliyat, eskirganlik darajasi yakkol kuzga tashlanib turganiga karamay, Raqamli iqtisodiyot tuzishning maksadli yunaltirilgan jarayoni xisoblanmaydi.
Raqamlashtirish jarayonining etakchi mamlakatlari karama-karshi yondashuvlar tanlab olgan: AЩP bozor yunalishini, Xitoy esa rejali iqtisodiyotni tanlab olgan. Kolgan mamlakatlar ma’lum bir oralik variantlarga rioya kiladi. Shuni aloxda aytib utishni istardikki, xuddi Xitoy kabi, AKD1 dasturi nuktai nazaridan biz globallashuvning yangi boskichini kuramiz. Dunyodagi eng kuchli ikkita iqtisodiyot sifatida AQSh va Xitoy uchun globallashuv foydali, chunki iqtisodiy jixatdan kuchlirok bulgan uyinchi doimo u3 ustunligini namoyish etish imkoniyatiga ega buladi.
Agar AQSh strategiyasini batafsilrok kurib chikadigan bulsak, Raqamli iqtisodiyotni tashkil kilish jarayonini 4 blokka ajratish mumkinligi ma’lum buladi:
1.Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish sharoitlarini yaratish (normativ-xukukiy baza);
2.eng tayyorlangan sanoatlarda Raqamli iqtisodiyot platformalari vujudga kelishi;
Z.platformalarning rakobat kurashi va ularning asta-sekinlik bilan
integrastiyalashuvi;
4.eng omadli echimlarni butun iqtisodiyotga joriy kilish.
Ushbu strategiya AQSh uchun kuyidagi sabablarga kura uzini oklagan bulib kurinadi:
-AQSh kolgan dunyo oldida sezilarli iqtisodiy va texnologik
ustunliklarga ega;
-Raqamli iqtisodiyot infratuzilmasini kurishda AQSh Google, FaceBook, Amazon, Intel kabi yukori texnologiyami transmilliy korporastiyalarga tayanishi mumkin;
-AQShda uning saloxiyatidan uzi uchun va mamlakat uchun foyda bilan
saloxiyatni amalga oshirish uchun Raqamli iqtisodiyotni tartibsiz ravishda rivojlantirishi mumkin xususiy kompaniyalar zaruriy mikdori bulishi lozim.
Birok ushbu strategiyada yakkol kamchiliklar xam bor bulib, ularning
asosiylaridan biri etuk Raqamli iqtisodiyot shakllantirish jarayoni uzunligi xisoblanadi.
Boshqa norasmiy yetakchi - Xitoy - kup jixatdan karama-karshi strategiya:
Raqamli iqtisodiyotni reja asosida rivojlanirishni tanlagan. Yakindan kurib chikishda ma’lum bulishicha, Xitoy e’lon kilgan ikkita parallel, bir-biri bilan kariyb boglik bulmagan yunalishdan iborat:
1. sanoat internetini joriy kilish xisobiga ishlab chikarishni raqamlashtirish;
2. sotuv bozorini yanada kengaytirish uchun Internet imkoniyatlaridan
foydalanish.
Tanlab olingan strategiya kuyidagi 4 asosiy tarkibiy kismni kuzda tutadi:
-logistika va ishlab chikarishn total raqamlashtirish;
-normativ-xukukiy baza ishlab chikish;
-boshkaruv tizimlarini raqamlashtirish, Raqamli platformalar yaratish;
-Raqamli platformalar va ekotizimlarni umumiy makonga integrastiya
kilish.
Bunday dasturni amalga oshirish uz mefalarini berishi shubxasiz, lekin bu bizning tushunishda etuk Raqamli iqtisodiyot shakllantirishga olib kelmaydi.
Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish Uzbekiston uchun uning dunyo maydonidagi rakobatbardoshligini belgilab beradigan strategic axamiyatga molik masala xisoblanadi.
Shuni tan olish kerakki, Uzbekistonda bugungi kunda makbul keladigan kiska davrda - birinchi navbatda, texnologik ortda kolish va zarur mikdordagi iqtisodiyot sub’ektlari yukligi tufayli etuk raqamli iqtisodiyotni uz-uzidan shakllantirish uchun sharoitlar yuk. Bu davlatga Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishini yunaltirish va ragbatlantirish zarur demakdir.
Milliy iqtisodiyotning muxim ajratib turadigan jixati щundaki, YaIM asosiy kismi davlat korporastiyalari (yoki davlat ishtiroki ulushi katga bulgan kompaniyalar) tomonidan yaratiladi. Ishlab chikarishning kuplab tarmoklarida davlat ipggirokidagi uyinchilar bozorning 80% gacha bulgan kismini tashkil kilishi mumkin. Bunday sharoitlarda profilli vazirliklar yoki davlat korporastiyalari raxbarligi ostida industrial
Raqamli platformalar yaratish eng okilona kadam xisoblanadi. Bunday
platformlar Raqamli iqtisodiyotning tez rivojlanishi va mos keluvchi texnologiyalar keng tarkalishi uchun zarur infratuzilma bazisi yaratadi.
Raqamli iqtisodiyot platformalari tuzishda asosiy e’tiborni kuyidagi yunalishlarga karatish zarur: transport, telekommunikastiyalar, energetika, ma’lumotlarni kayta ishlash. Aynan shu soxalarning rivojlanishi infratuzilma va texnologik bazis yaratishga imkon beradi, ularni boshka soxalarga kuchirgan xolda Uzbekiston yetuk raqamli iqtisodiyotni maksimal darajada tez rivojlantirishi mumkin.
Bunday yondashuv bugungi kunda respublikamiz uchun eng maksadga
muovik bulib kurinadi, lekin u xam kamchiliklardan xoli emas.
Mos keluvchi strategiya unga asoslanishi lozim bulgan raqamli iqtisodiyot konstepstiyasini shakllantiish uchun taxmin kilingan yul risklarini xam, Raqamli iqtisodiyot risklarini xam xisobga olish lozim.
Ushbu bobga yakun tarikasida shuni aloxida aytib utishni istardikki, rivojlangan mamlakatlar Raqamli ikgisodiyoti kuplab dasturlari (AQSh,
Avstriya, Avstraliya, Angliya va x.k.) asosiy e’tiborni “Raqamli tibbiyot” va
“aklli shaxar” ijtimoiy yunalishlariga karatadi. Bunday loyixalarni rivojlantirish jidstiy iqtisodiy samaraga ega emas, lekin bir kator dalillar bilan asoslanadi
-birinchidan, xar kanday keng kulamli rivojlanish dasturi garb turidagi ochik jamiyatda jamiyat tomondan ma’kullanishi va kullabkuvvatlanishi lozim.
Shu sababli Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi bunday ijtimoiy loyixalar belgisi ostida boradi;
-ikkinchidan, yirik sanoatlarda Raqamli texnologiyalar joriy kilish ertami-kechmi uz-uzidan - iqtisodiy maksadga muvofiklik tufayli ruy beradi. Ijtimoiy loyixalar esa davlat tomonidan kullab-kuvvatlashga extiyoj sezadi;
-uchinchidan, kupchilik rivojlangan mamlakatlar raqamli iqtisodiyotni ma’lum bir kurinishda amalga oshirishga imkon beradigan sezilarli texnologik asoslarga ega buladi. Keng kulamli ijtimoiy loyixalarni amalga oshirish natijasida kup sonli mutaxassis bulmagan foydalanuvchilardan kaytuvchan alokaga ega bulinadi, bu esa foydalanuvchi nuktai nazaridan texnologiyalarni takomillashtirish va ularni axolining keng katlamlari uchun ochik kilishga imkon beradi;
-turtinchidan, Raqamli texnologiyalarni sanoatda joriy kilish (masalan, ishlab chikarishda buyumlar interneti) ancha tor doiradagi vazifalarni xal kilishi kuzda tutilgan. “Raqamli tibbiyot” va “akdli shaxar” ijtimoiy loyixalarini amalga oshirish kuprok murakkablik va xilma-xillikni talab kiladi. Barcha zamonaviy texnologiyalar uchun, ayniksa, boshkaruv tizimi nuktai nazaridan bunday «ijtimoiy stresstest» zarur.
Yukorida aytib utilganlar tufayli ushbu ijtimoiy yunalishlar muximligi tushunarlidir. Lekin ularning Raqamli iqtisodiyot respublika dasturida qanday uringa ega bulishi lozimligi noanik bulib kolaveradi.
Ilk pallada, resurslar cheklanganligi sababli, sa’y-xarakatlarni kaysi yunalishga karatish zarurligi xakida karor kabul kilish zarur bulishi extimoli katta: yoki texnologiyalarni ijtimoiy moslashtirish bilan shugullanish yoki maxalliy texnologik asoslarni kupaytirish.