1. Dinshunoslik fanining maqsad va vazifalari. Dinning paydo bo`lishi. Dinlar tasnifi. Urug’- qabila dinlari

Oltinchidan, din vazifalarining falsafiy, nazariy jihatlari ham mavjud. Bu vazifa insonga yashashdan maqsad, hayot mazmunini, dorulfano va dorulbaqo dunyo masalalariga o’z munosabatini bildirib turishidan iboratdir.

1.2 Dinning paydo bo`lishi. Dinlar tasnifi. Dinlar falsafasi, din kelib chiqishi ilmiy-falsafiy o’rganish, ilmiy tadqiq qilish asosan XVIII asrning ikkinchi yarmi va XIX asrda jiddiy tus oldi. Shu davrdan boshlab, Yevropa oliy o’quv yurtlarida bu fan o’qitila boshlandi. XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, «Dinlar falsafasi», «Dunyo dinlari tarixi» MDH oliy o’quv yurtlarining falsafa va ba’zi gumanitar fakul’tetlarida bu fan o’z o’rnini topa boshladi. Shu davr ichida Yevropa tillarida bir qancha darsliklar va monografiyalar chop etildi.

Shunday qilib, XVIII asr va XIX asrning birinchi yarmida tadqiqotchilar tomonidan to’plangan nazariy ma’lumotlar gumanitar fanlar sohasida yangi fan-«dinshunoslik» ning shakllanishiga olib keldi. XIX asrning ikkinchi yarmida dinshunoslik fani falsafa, antrapologiya, etnografiya, arxeologiya, tilshunoslik, qiyosiy mifologiya va fol’klor kabi fanlar bilan to’qnashgan holda jahondagi dinlarni tadqiq qilishga kirishdi.

Din haqidagi yangi fanni vujudga keltirish harakati Yevropa klerikallari (din himoyachilari) tomonidan salbiy qabul qilinib, unga qarshi tanqidiy fikrlar aytildi. Ular o’z e’tirozlarini ham nazariy, ham amaliy jihatdan asoslashga harakat qildilar. Ularning fikricha, dinni ratsional (akliy) uslubda o’rganish mumkin emas ekan, chunki din o’z mazmuni bilan irratsional (aqldan yuqori) elementlarga ega. Amaliy jihatdan dinni o’rganish esa, ya’ni turli dinlarning qiyosiy taxlili diniy qadriyatlarning axamiyatining pasayishiga olib keladi.

Bunday e’tirozlarning mavjudligiga qaramasdan Yevropa jamoatchiligida dinshunoslikka bo’lgan qiziqish so’nmadi. XIX asrning 70-yillaridan boshlab dinlar falsafasi va tarixi fanidan Angliya, Gollandiya, Germaniya, Frantsiya, Italiya va boshqa mamlakatlarning yirik universitetlarida ma’ruzalar o’qila boshlandi.

Shunday qilib, dinlar falsafasi diniy xususiyatlarining ichki chuqur mohiyatini ochib bersa, sotsiologiya, psixologiya, fenomenologiya, din tarixi ularning muayyan konkret sharoitda tutgan o’rni, darajasi, ta’siri haqidagi ma’lumotlar bilan boyitadi.

Dinlar falsafasining shakllanishi va rivojlanishi. Dinlar falsafasining shakllanishi va rivojlanishi falsafiy ta’limotning vujudga kelishi bilan bog’liq bo’lgan. Insoniyat tarixidagi eng qadimiy ilmlardan bo’lgan falsafaning dastlabki elementlari qadimgi Bobil, Yunoniston va Rimda miloddan avvalgi VI-V asrlarda vujudga kelgan bo’lsa, tsivilizatsiyaning keyingi bosqichlarida u muayyan tizim sifatida dinga o’z munosabatini bildirishga harakat qilgan. Falsafaning predmeti ob’ektiv olam va uning yashashi, rivojlanishi hamda taraqqiyoti, hayot va inson umrining mohiyati haqida baxs yuritsa, diniy ta’limotlar ham ana shu masalalarning yechimini o’ziga xos hollarda muyayan dunekarash shaklda talqin qiladi. Shuning uchun falsafa tarixining muhim masalalaridan biri dinning mazmun-mohiyatini, insonning shaxsiy va ijtimoiy hayotidagi tutgan o’rnini aniqlash hamda taxlil qilish bo’lgan .

Ilohiyot bilan shug’ullanish va uni rivojlantirish. iloxiyotchi-olimlar tomonidan o’rta asrlardan boshlab hozirgacha davom etmoqda. Bu holat faqat islom dinidagini emas, balki dunyodagi barcha milliy va jahon dinlarida mavjud. Hatto qadimgi Yunonistonda din falsafasi bilan shug’ullanilgani manbalardan ma’lum. Masalan, qadimgi Yunovistonda mil. av. VI-V-asrlarda falsafa din bilan juda bog’liq bo’lib, Xudo xaqidagi xalqning oddiy tasavvurlarini tanqid qilish orqali faylasuflar uning oliy-ilohiy holatini tiklashga intilganlar. Fales, Geraklit, Anaksimandr din falsafasi bilan xam shug’ullangan bo’lsalar Pifagor diniy reformator hisoblangan.

Dinning vujudga kelish sabablarini ilmiy o‘rganish qadimgi davrlardan boshlangan. Dastlabki ilmiy qarashlar Qadimgi Sharq va Qadimgi O‘rta Yer dengizi sivilizatsiyalarida namoyon bo‘lgan. O‘rta Yer dengizi havzasida vujudga kelgan Qadimgi Grek va Rim sivilizatsiyalarida dinning vujudga kelishini ilmiy o‘rganishda katta yutuqlar qo‘lga kiritilgan. Qadimgi grek mutafakkirlari bunga munosabat masalasida ikki oqimga bo‘linadi. Birinchi oqim tarafdorlari odamlarning xudoga e’tiqod qilishi sabablarini ruhiy (ideal) kuchlarning obyektiv mavjudligi bilan bog‘lab tushuntirganlar; ikkinchi oqim tarafdorlari esa dinning vujudga kelishini tabiiy va ijtimoiy sabablarini axtarib topishga harakat qilganlar. Ularning fikrlariga ko‘ra, din o‘z-o‘zidan (immanent) vujudga kelmagan, balki u odamlarni qo‘rqitish va jamiyat qonunlarini bajarishga majbur qilish uchun o‘ylab topilgan. Qadimgi grek mutafakkirlaridan biri bo‘lgan Demokrit dinni odamlarning tabiatdagi dahshatli kuchlardan qo‘rqishlari va ular oldidagi ojizliklar sababli vujudga kelgan deb hisoblagan. Albatta, buni inkor etib bo‘lmaydi, lekin xudoga munosabatda odamlarda ko‘proq qo‘rqinch hissi emas, balki mehr-muhabbat tuyg‘usi ustuvorlik qiladi. Bundan tashqari, qo‘rqinch hissining odamda naf- ratni vujudga keltirishini ham unutmaslik kerak.

Antik davr hurfikrligi dinning vujudga kelishi sabablarini moddiy borliq bilan uzviy bog‘lab tushuntirishda erishgan yutuqlari ilmiy dinshunoslikning vujudga kelishida katta ahamiyatga ega bo‘ldi.

O‘rta asrlarda ijtimoiy va siyosiy shart-sharoitlar ta’sirida dinning iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotdagi o‘rni va mavqei yanada ortdi. Cherkov va ruhoniylar dunyoviy hokimiyatga da’vogarlik qilish bilan birga hurfikrlikning har qanday ko‘rinishlariga qarshi keskin kurashdilar. Mutafakkirlarning haqiqatni izlash yo‘lidagi sa’y-harakatlarida diniy dogmalar doirasidan chetga chiqishga yo‘l qo‘yilmadi.

Yevropada Uyg‘onish davriga kelib, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotda amalga oshirilgan o‘zgarishlar (kapitalistik munosabatlarning vujudga kelishi va rivojlanishi, fan va san’atning yuksalishi, gumanizm va reformatsiya harakatlari) natijasida hurfikrlilik asta-sekin qayta tiklana boshlagan. Ingliz mutafakkiri Tomas Gobbs (1588–1679 yillar) dinning vujudga kelishi sabablarini odamlarning tabiat va jamiyat rivojlanishi qonuniyatlarini bilmasligi, ular oldidagi ojizligi, doimo tahlika va qo‘rquvda yashashlari bilan bog‘lab tushuntirgan. Niderlandiyalik mutafakkir

B. Spinoza esa (1632–1677 yillar) T. Gobbsning g‘oyalarini rivojlantirgan. U o‘z kuchiga ishonmaslik, umid va qo‘rquv o‘rtasida doimiy ikkilanish odamlarga xos deb hisoblagan va diniy e’tiqodning ular ta’sirida vujudga kelgani to‘g‘risidagi g‘oyani ishlab chiqqan.

XIII asrda feodal tuzum inqirozi sababli burjua revolutsiyalarining yangi kuch bilan Yevropada yoyilishi mutafakkirlarning dinga munosabatida o‘ta keskin namoyon bo‘lgan. Din – feodal tuzumning inqirozi sababchisi va ijtimoiy taraqqiyotga to‘sqinlik qiluvchi kuch, degan kayfiyat ustuvorlik qilgan. Bunday fikr ayniqsa fransuz ma’rifatparvarlarining qarashlarida keskin namoyon bo‘lgan. Ma’ri- fatparvar P. Golbax (1723–1789) dinni kishining xayolida vujudga kelgan safsata deb baholagan. F. Volter (1694–1778) diniy e’tiqod va cherkov an’analarini tanqid qilib, agar din bo‘lmaganida uni o‘ylab topish kerak edi, deb P. Golbaxning fikrini qo‘llab-quvvatlagan. Ma’rifatparvar P. S. Mareshal (1750–1803) dinning tanqid qilishda yanada keskin fikr bildirgan va din inson uchun afyundir degan xulosaga kelgan.

Ma’rifatparvar mutafakkirlarning din vujudga kelishi sabablarini o‘rganishda aytgan mulohazalarini amaliyotdan yiroq deb bo‘lmaydi. Lekin ularning muammoni o‘rganishdagi ilmiy-obyektiv yondashuvlari buzilganligi shubhasizdir, chunki dinni quruq safsatadan iborat voqelik yoki inson uchun afyun deb baholash uning ijtimoiy hayotdagi ahamiyatini to‘liq inkor etishdan boshqa hech narsa emas. Ayni damda ma’rifatparvarlarning, o‘ta keskin bo‘lsa-da, dinning vujudga kelishini ijtimoiy hayot bilan bog‘lab tushuntirishga urinishlari antik davr hurfikrligining qayta tiklanishi va jamiyatda mustahkam o‘rniga ega bo‘lishiga sharoit yaratganini qayd etish lozim.

XIII asrda dinning mohiyati va vujudga kelishi sabablarini kompleks o‘rganish boshlagan. Ilmiy dinshunoslik maktablari, yo‘nalishlari va ta’limotlari paydo bo‘lgan. Birinchilar qatorida V.Grimm, M.Myuller kabi shaxslar rahbarligida mifologik maktab vujudga kelgan. Ushbu maktab vakillari diniy e’tiqodlarni qadimgi munajjimlar bajarganlar va afsonalarda ta’riflangan marosimlarni o‘rganishdan paydo bo‘lgan deb hisoblaganlar. Ammo maktab vakillari rivojlangan diniy tizimlarni tahlil qilishda aniq xulosalar bermaganlar.

Dinning paydo bo‘lishini o‘rganishda o‘sha davrda antropologik maktabning vujudga kelishi muhim bo‘ldi. Ushbu maktabning vakillaridan biri L.Feyerbax (1806–1880) dinni tushuntirishda uning yyerdagi manbalari va ildizlarini izlab topishga harakat qilgan. Odamlar din timsolida o‘zlarining tasavvurlari orqali vujudga keltirilgan obrazlarga sog‘inadi deb diniy qarashlar va hissiyotlar kishilarda tug‘ma mavjudligi to‘g‘risidagi ilohiyot g‘oyasini tanqid qilgan. Uning vujudga kelishi sabablarini odamlarning ruhiy fiziologik xususiyatlari va qurshab turgan tabiatdan axtarib topishga harakat qilgan. Mutafakkir diniy e’tiqodning vujudga kelishida salbiy his-tuyg‘ular, ya’ni qo‘rqish, qayg‘u-iztirob kabilar bilan birga shodlik, mehr-oqibat, sevgi, minnatdorlik singari ijobiy his-tuyg‘ular ham ishtirok etishini qayd etgan.

XIX asrning o‘rtalarida vujudga kelgan marksizm dinni o‘rganishda o‘zgacha yondashuvga asoslanadi. Unda ijtimoiy shart-sharoitlar va jamiyat rivojlanishi darajasiga alohida e’tibor beriladi. Marksizm ta’limotiga binoan, individ shaxs sifatida tarixiy shart-sharoitlar ta’sirida shakllanadi. Shu bois diniy tasavvurlar inson ongida emas, balki tarixiy jarayonlar ta’sirida paydo bo‘ladi. Din turlarining rivojlanishi ham o‘z-o‘zidan yuz bermaydi. Ular ijtimoiy shart-sharoitlarning pishib yetilishi va jamiyatning rivojlanishi ta’sirida o‘zgarib boradi.